Współpraca w ramach systemu opieki (część II)

Rola koordynatora

Bardzo istotną – z punktu widzenia założeń niniejszego artykułu – jest rola koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej. Zgodnie z art. 77 ustawy, rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka obejmuje się, na ich wniosek, opieką koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej, do którego zadań należy w szczególności:

• udzielanie pomocy rodzinom zastępczym i prowadzącym rodzinne domy dziecka w realizacji zadań wynikających z pieczy zastępczej;
• przygotowanie, we współpracy odpowiednio z rodziną zastępczą lub prowadzącym rodzinny dom dziecka oraz asystentem rodziny, a w przypadku gdy rodzinie dziecka nie został przydzielony asystent rodziny – we współpracy z podmiotem organizującym pracę z rodziną, planu pomocy dziecku;
• pomoc rodzinom zastępczym oraz prowadzącym rodzinne domy dziecka w nawiązaniu wzajemnego kontaktu;
• zapewnianie rodzinom zastępczym oraz prowadzącym rodzinne domy dziecka dostępu do specjalistycznej pomocy dla dzieci, w tym psychologicznej, reedukacyjnej i rehabilitacyjnej;
• zgłaszanie do ośrodków adopcyjnych informacji o dzieciach z uregulowaną sytuacją prawną, w celu poszukiwania dla nich rodzin przysposabiających;
• udzielanie wsparcia pełnoletnim wychowankom rodzinnych form pieczy zastępczej;
• przedstawianie corocznego sprawozdania z efektów pracy organizatorowi rodzinnej pieczy zastępczej.

Współpraca dla dobra rodziny

Na poszczególnych etapach działań podejmowanych na rzecz wsparcia rodziny biologicznej w prawidłowej realizacji funkcji opiekuńczo-wychowawczej podstawowe znaczenie ma współpraca określonych zainteresowanych. W I części artykułu wymieniałyśmy zadania, jakie samorządy powinny realizować, wpierając rodzinę. Należy jednak pamiętać, że to, jak te zadania będą realizowane zależy w dużej mierze od osób, które je wykonują. Asystent rodziny, wspierający ją w prawidłowym pełnieniu funkcji opiekuńczo-wychowawczych, w naszym odczuciu, rozpoczyna swoje działania od zdiagnozowania posiadanych zasobów. Diagnoza ta jest powiązana z problemami, jakie wspólnie z rodziną określił w planie pracy. Ustawienie działań pod kątem określenia, z czym się mierzymy i jaki mamy potencjał, jest drugim (po zdobyciu zaufania rodziny) najistotniejszym zadaniem asystenta. Na tym etapie wspólnie z rodziną powinien zdecydować, jakich jeszcze partnerów zapraszają do współpracy. Oczywiście nie dotyczy to kuratora, który – jeśli został ustanowiony – to niejako z mocy samego prawa ma obowiązek rodzinę monitorować. Ważnym jest jednak, by wspólnie – rodzina, kurator, asystent – dookreślili swoje role i zadania. 

• W jaki sposób kurator będzie sprawować nadzór w sprawach opiekuńczych rodziny? 
• Czy oznacza to, że przypisuje sobie rolę biernego obserwatora, a właściwie osoby oceniającej, co dzieje się w rodzinie? 
• Czy rodzina ma oczekiwać z jego strony tylko oceny, a co się z tym często wiąże – krytyki? 
• Jaka jest relacja pomiędzy kuratorem a asystentem rodziny? 
• Czy ich współpraca polega na wymianie informacji? 

Odpowiedzi na te pytania są naszym zdaniem, podstawą skutecznego wsparcia rodziny. Bardzo ważnym jest, by kurator i asystent rodziny porozumieli się co do swoich ról w rodzinie. Przy braku wymiany informacji oraz ustaleń częstym przypadkiem jest sprzeczność zaleceń kuratora i oczekiwań asystenta rodziny co do podejmowanych przez rodzinę działań. Podkreślamy partnerską relację pomiędzy kuratorem a asystentem rodziny, kurator nie jest zwierzchnikiem asystenta. Niemniej powinni oni ustalić zakres działań i kompetencji, w przeciwnym przypadku w proces wspierania rodziny może wkraść się chaos. Bardzo istotnym partnerem, który powinien wspierać rodzinę, jest pracownik socjalny. Niejednokrotnie w naszych artykułach poruszałyśmy kwestie powiązań pomiędzy pracą socjalną a asystenturą. Nadal stoimy na stanowisku, że fakt, iż w rodzinie zafunkcjonował asystent rodzinny nie powinien z automatu ograniczać roli pracownika socjalnego do przyznawania świadczeń. Podobnie jak w przypadku współdziałania z kuratorem, bardzo istotnym jest, by określić obszary wzajemnych działań. Rodzina w naszym odczuciu powinna być, nim zostanie objęta działaniami asystenta rodziny, wsparta poprzez realizację pracy socjalnej. Zgodnie z duchem ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, rodzina otrzymuje asystenta, by wspierał ją w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych. Wielokrotnie prezentowałyśmy stanowisko, że nim pracownik socjalny zawnioskuje o przyznanie asystenta, powinien określić, jakie działania podjął w ramach pracy socjalnej, jak również wykazać te, które będzie w rodzinie realizować. Jeśli w rodzinie występują problemy związane z ubóstwem, zadłużenia mieszkaniowe, nieuregulowane sprawy związane z wykorzystaniem uprawnień, np. w korzystaniu ze świadczeń rodzinnych i tym podobne, działania powinny być podjęte w ramach pracy socjalnej. Niedobrą praktyką jest często stosowana zasada, że od chwili wejścia asystenta rodziny do środowiska rola pracownika socjalnego ogranicza się jedynie do przyznawania świadczeń z pomocy społecznej. Celem wprowadzenia asystenta rodziny nie było stworzenie alternatywy dla działań pracy socjalnej, a jedynie zagospodarowanie obszarów przez nią nie objętych. Pracownik socjalny ze względu na specyfikę wykonywanych zadań i czas, jaki może przeznaczyć na interwencję socjalną, nie może prowadzić rodziny poprzez pracę nad budżetem, trening ekonomiczny, zwiększanie kompetencji opiekuńczo-wychowawczych, ale na pewno może pomóc rodzinie wyjść z problemów zadłużeń mieszkaniowych. I to nie tylko poprzez przyznanie świadczenia, ale również przez zapoznanie rodziny z możliwościami uzyskania oddłużenia mieszkania, jakie proponuje gmina. Praca socjalna i kompetencje pracownika socjalnego są jednym z bardzo istotnych zasobów, jakie w swojej pracy z rodziną powinien wykorzystywać asystent rodziny. W naszym odczuciu błędem jest niewykorzystywanie tego potencjału. Niejednokrotnie proponowałyśmy, by plany pracy z rodziną uwzględniały nie tylko działania rodziny i asystenta, ale również pracownika socjalnego. Stoimy na stanowisku, że w działaniach podejmowanych przez rodzinę i pracownika socjalnego opartych na kontrakcie socjalnym powinien uczestniczyć również asystent rodziny, a przynajmniej działania te powinny być wspólne ustalane, by znowu – jak w przypadku współpracy z kuratorem – nie doszło do sprzecznych oczekiwań i zobowiązań. 

System oświaty jako wsparcie działań

Następnym zasobem i obszarem do współpracy jest wsparcie, jakie rodzinie może i powinien zapewnić system oświaty. Nie chodzi tylko o możliwości korzystania przez rodziców ze wsparcia specjalistów, a przez dzieci z zajęć wyrównawczych czy rozwojowych. Podobnie, jak w przypadku współpracy asystenta rodziny z kuratorem, współpraca powinna rozpocząć się od określenia wzajemnych kompetencji i oczekiwań. Ciągle jeszcze zdarzają się sytuacje (trzeba przyznać, że coraz rzadziej), w których pracownicy systemu oświaty traktują asystenta rodzinny jak opiekuna prawnego dziecka. Do asys...