Organizowanie społeczności lokalnej
Jako jedna z metod pracy socjalnej

Umożliwia im, bądź ułatwia, realizację celów życiowych. Wspiera grupy społeczne, osoby, rodziny, aby te samodzielnie rozwiązywały własne problemy. Ma wpływ na kształtowanie odpowiedniej polityki społecznej w środowisku lokalnym. Praca w tym zawodzie wiąże się z częstymi kontaktami z ludźmi, polega głównie na niesieniu pomocy, udzielaniu wskazówek, motywowaniu do zmiany, podejmowaniu współpracy z instytucjami  wspierającymi pomoc. Praca socjalna kładzie nacisk na trzy metody pracy: 

• praca z indywidualnym przypadkiem (dialog: pracownik socjalny–klient);
• praca z grupą (oddziaływanie na osobę poprzez grupę);
• organizowanie społeczności lokalnej (szukanie sił w środowisku, by wspomóc jednostkę lub grupę). 

Pojęcia pracy na rzecz społeczności lokalnej na przestrzeni lat

Aleksander Kamiński pod pojęciem społeczności lokalnej rozumie „niewielką zbiorowość terytorialną, obejmującą ogół osób, z którymi jednostka może się stykać bezpośrednio dzięki bliskości miejsca zamieszkania”¹. Pracę socjalną w aspekcie organizowania społeczności lokalnej rozumie jako działanie pracownika socjalnego „na rzecz zespalania wysiłków różnorodnych instytucji danej społeczności lokalnej w celu ulepszenia ich działań dla dobra swoich członków, a przez to dla dobra społeczności”.² I dalej autor stawia definicję tej metody: „organizowanie społeczności lokalnej dla zadań socjalnych polega na ulepszeniu sytuacji społeczności lokalnej zjednoczonymi wysiłkami organizacji publicznych i społecznych, mobilizujących wszelkie siły społeczne do działań opartych na wspólnym planie, wypracowanym za pomocą odpowiednich badań kompleksowych”³ Autor dzieli etapy pracy na:

• badania kompleksowe, które stanowią konieczną podstawę do stworzenia racjonalnego planu pracy;
• zaangażowanie społeczności lokalnej – A. Kamiński twierdzi, że takie zaangażowanie mówi o podstawowej zasadzie, którą jest, że działań nie prowadzi się dla społeczności lecz przez społeczność i wspólnie z nią;
• wykrycie sił i czynników naprawy, czyli placówek, instytucji i ludzi, aby móc je uruchomić;
• przechodzenie od rozpoznania do planowania w celu ulepszenia zastanego stanu środowiska lokalnego, wywołania odpowiedniego nastawienia zachęcającego do wzmocnienia czy też ożywienia tego, co niezadawalająco funkcjonuje lub zaprojektowania i powołania nowego (miejsc samopomocy, organizacji, imprez lokalnych);
• stabilizację działań przeobrażających środowisko lokalne.

Tadeusz Pilch, zajmujący się problematyką organizowania społeczności lokalnej, metodę organizowania społeczności lokalnej rozumie jako „całościowe rozumienie środowiska lokalnego, pełną rejestrację jego problemów, kompleksowy i komplementarny system działań, podejmowanie pracy z intencją stałego działania i trwałego usuwania zagrożeń i niepożądanych zjawisk”⁴, gdzie celem zasadniczym jest wspomaganie rozwoju, celem samym w sobie jest tworzenie wspólnoty, a warunkiem powodzenia jest rozbudzenie sił społecznych. Wyróżnia on następujące etapy organizowania społeczności lokalnej:

• rozpoznanie, diagnoza potrzeb, braków i zagrożeń w środowisku lokalnym,
• organizowanie zespołu i pracy,
• planowanie i koordynacja działań,
• umacnianie zespołu w działaniach,
• systematyczne ulepszanie, poprawianie warunków życia w najszerszym rozumieniu,
•  kontrola i udoskonalenie.⁵

Marek Rymsza tak pisze czym jest ta metoda „[...] rodzaj interwencji socjalnej podejmowanej na poziomie lokalnym przez pracowników socjalnych[...], prowadzenie działań animacyjnych i aktywizujących adresowanych bezpośrednio do odbiorców i realizowanych w ich własnym społecznym otoczeniu”⁶.

Stowarzyszenie Centrum Wspierania Aktywności Lokalnej CAL, które od 2000 roku działa na rzecz animacji i rozwoju lokalnych społeczności, aktywnie szerząc wiedzę, szkoląc ośrodki pomocy, lokalnych liderów i organizacje pozarządowe uznaje, że organizowanie społeczności lokalnej to „długofalowy proces nastawiony na zmianę rzeczywistości społecznej. Proces ten związany jest z tworzeniem sieci współpracy i lokalnych struktur wspierających rozwój tej społeczności i jej zdolności do rozwiązywania problemów, z tworzeniem środowiska zmiany i budowania potencjałów zarówno grup, jak i całej społeczności dla polepszenia jakości życia.”⁷ Proces pracy rozumianej w ten sposób wiąże się z realizacją następujących etapów:

• diagnoza środowiskowa,
• wybór podmiotu działania i rozpoznanie jego problemów i potencjału,
• poznawanie ludzi/pozyskanie sojuszników,
• tworzenie planu i struktury działania grupy,
• realizacja zaplanowanych działań,
• monitorowanie i ocena efektywności działań.⁸

Śledząc definiowanie organizowania społeczności lokalnej na przestrzeni 34 lat oraz sugerowanych etapów tejże pracy przez różnych autorów, można stwierdzić, że nic nie zmieniło się w pojmowaniu charakteru pracy czy też definiowaniu. Być może używa się innych sformułowań, dobiera inne słowa, ale sens pozostaje ten sam. Co to oznacza dla pracownika socjalnego, który myśli o pracy trzecią metodą? 

Poszczególni ludzie nauki, badając problem, analizując, prowadząc badania, potwierdzają skuteczność opisywanej powyżej metody. Ludzie pragną zmian, chcą włączać się w działania na rzecz ich samych, a to oznacza, że są siły tkwiące w środowisku, z których można czerpać, by wprowadzać pożądaną zmianę zarówno w samym środowisku, jak i na rzecz klientów, rodzin czy społeczności.

W stronę trzeciej metody

Pracownicy socjalni w swoich postawach wobec pracy z klientem charakteryzują się odpowiedzialnością, rzetelnością i zaangażowaniem. Wybierają zawód z pobudek altruistycznych – chcą pomagać, nie zmieniliby więc pracy mimo licznych deficytów, które, jak sądzą, tkwią w samym kliencie oraz okolicznościach obiektywnych, od nich niezależnych – tak pisze Magdalena Dutkiewicz w opracowaniu traktującym o pracy socjalnej.⁹

Zatem czy mimo całego zaangażowania w swojej pracę socjalną potrafimy pracować również trzecią metodą? Nawet jeśli mamy podstawy jedynie teoretyczne poznane na zajęciach na uczelniach, to często pracując jako pracownicy socjalni wchodzimy w rozmaite role, które sprawiają, że nawet mimochodem, ale podejmujemy pracę trzecią metodą. 
Opierając się na stosowanych przez pracowników danych modelach pracy socjalnej wykazano podział ich roli zawodowych w następujący sposób¹⁰:

• podejście zorientowane na rozwiązywanie problemów i zadaniowa praca socjalna (pracownik socjalny, pracując z osobami lub rodzinami, które nie radzą sobie w życiu pomaga im w określeniu, na czym problem polega, a potem motywuje i wspiera w poszukiwaniu i wprowadzeniu w życie określonego rozwiązania – w ten sposób osoby/rodziny uczą się nowych dla nich umiejętności życiowych, które pozwolą im uporać się zarówno z bieżącym, jak i przyszłymi problemami);
• menedżer przypadku – case manager (pracownik socjalny, pracując z osobami/rodzinami wymagającymi pomocy, razem z nimi i innymi specjalistami, ustala zakres potrzeb i możliwych świadczeń oraz usług, jest w stałym kontakcie z osobą/rodziną, monitoruje realizację planu działania, podejmuje interwencję, gdy zaplanowana pomoc, często świadczona przez wiele różnych instytucji, nie jest realizowana lub też nie skutkuje);
• animacja społeczna (opis w kwestionariuszu: „Pracownik socjalny pracuje z członkami lokalnej społeczności, pomagając im się organizować, współpracować ze sobą, rozwiązywać lokalne problemy, uczestniczyć w podejmowaniu ważnych dla społeczności decyzji”);
• lokalne planowanie społeczne (opis w kwestionariuszu: „Pracownik socjalny pracuje dla społeczności: zbiera i analizuje dane informujące o potrzebach mieszkańców i ich problemach, prognozuje, co będzie mieszkańcom potrzebne w przyszłości; planuje, jakie działania i usługi powinny być mieszkańcom dostępne, szczególnie tym, którzy doświadczają trudności życiowych; projektuje konkretne rozwiązania”);
• organizowanie sieci społecznych – sieciowanie (opis w kwestionariuszu: „Pracownik socjalny pracuje w społeczności lokalnej i buduje więzi między członkami społeczności, istniejącymi w niej grupami, organizacjami i instytucjami, żeby ze sobą współdziałały”). 

Podejmując się pracy trzecią metodą – organizowania społeczności lokalnej – pracownik socjalny często wchodzi w większość wymienionych ról. 

Omówmy to na przykładzie pani Barbary, matki czwórki dzieci.

Mama:

• pani Barbara (35 lat), samotna matka czwórki dzieci, osoba na pograniczu normy intelektualnej, analfabetka;
• dokonuje złych wyborów w życiu i są to jej tak naprawdę jedyne wady, bo jako matka jest osobą wyjątkową – bardzo dba o dzieci, gotuje, sprząta, dzieci są czyste i zadbane oraz obdarzone miłością;
• ma czworo dzieci - dwóch starszych chłopców (13 lat i 16 lat); 
• po śmierci męża, a ojca starszych dzieci, związała się z innym mężczyzną, z którym ma dwoje młodszych dzieci (córkę 6 lat i synka 3 lata);
• ich tata mieszka oddzielnie, na ile może pomaga w wychowaniu dzieci;
• pani Basia jest w kolejnej ciąży.

Dzieci:

...