Rodzinny wywiad środowiskowy w świetle nowych regulacji – wybrane aspekty

Rodzinny wywiad środowiskowy

Opracowanie nowego rozporządzenia w sprawie rodzinnego wywiadu środowiskowego – zgodnie z wyjaśnieniami Minister Rodziny i Polityki Społecznej – spowodowane jest koniecznością uporządkowania i doprecyzowania kwestii, które dotąd budziły wątpliwości interpretacyjne lub stanowiły istotną barierę w przeprowadzeniu procedury wywiadu. Nadto zasadne jest dostosowanie przepisów rozporządzenia do aktualnego brzmienia ustawy o pomocy społecznej, w szczególności uwzględnienia CUS jako nowej jednostki organizacyjnej pomocy społecznej, której pracownicy również wywiady przeprowadzają.
Jednakże nowości w rozporządzeniu jest jeszcze więcej… Niektóre, przynajmniej na początku, mogą budzić wątpliwości.

§ 3 nowego rozporządzenia

§ 3. 1. Wywiad przeprowadza się z osobą lub rodziną w miejscu zamieszkania lub pobytu, w dniach roboczych, w godzi­nach pracy podmiotu uprawnionego, albo w innym terminie uzgodnionym z osobą lub rodziną, za zgodą kierownika jednostki organizacyjnej pomocy społecznej. 
2. Wywiad przeprowadza się w terminie 14 dni roboczych od dnia powzięcia wiadomości o konieczności jego przepro­wadzenia. 
3. W sprawach niecierpiących zwłoki, wymagających pilnej interwencji pracownika socjalnego zatrudnionego w pod­miocie uprawnionym, wywiad przeprowadza się niezwłocznie, nie później niż w terminie 2 dni roboczych od dnia powzięcia wiadomości o potrzebie przyznania świadczenia z pomocy społecznej, zwanego dalej „świadczeniem”.

Regulacje zawarte w § 2 i § 3 istotnie wprowadzają CUS do kręgu jednostek, których pracownicy socjalni uprawnieni są do przeprowadzania wywiadów – i poza tym innych nowości nie wprowadza. Zarówno terminy: 14-dniowy na przeprowadzenie wywiadu, dwudniowy w sprawach pilnych, jak i godziny przeprowadzania wywiadu oraz możliwość przeprowadzenia wywiadu poza godzinami pracy jednostki obowiązują w dotychczasowym stanie prawnym.
W tym miejscu jednak parę uwag związanych z zapisami tego paragrafu. Przede wszystkim zwracamy uwagę na konotacje zapisu „albo w innym terminie uzgodnionym z osobą lub rodziną, za zgodą kierownika jednostki organizacyjnej pomocy społecznej”. Możliwość, a nawet konieczność przeprowadzenia wywiadu w innych godzinach niż w tych, które wynikają z regulaminu, jest codziennością. Konieczność spotkania współmałżonka klienta czy (co nawet istotniejsze) dzieci bardzo często wymusza popołudniowe godziny wywiadu. Należy jednak pamiętać, że pracownik socjalny ma uprawnienia do wykonywania swoich obowiązków zgodnie z regulaminem pracy (w godzinach pracy jednostki). Oznacza to, że jeśli przeprowadza wywiad w innym czasie, zgodnie z zapisami rozporządzenia musi mieć zgodę kierownika ośrodka. Warto zadbać, by zgoda ta miała charakter formalny. Oznacza to – naszym zdaniem – że zgoda ta powinna być sformalizowana. Formalna strona staje się istotna np. w przypadku wypadku pracownika w trakcie popołudniowego wywiadu. Z naszych doświadczeń wynika, że czasami ubezpieczyciel przed wypłatą odszkodowania wymaga wykazania, że pracownik był faktycznie w trakcie wykonywania czynności zawodowych. Dodatkowo, szczególnie w sytuacjach konfliktów rodzinnych – np. w sądzie, gdy jedna strona wzywa pracownika socjalnego na świadka, druga może kwestionować, że był on w trakcie pracy. Wydaje się nam, że związku z tym lepiej ustalić w jednostce procedurę uzyskania takiej zgody. Na przykład na wniosku pracownika opisującego zasadność czy konieczność przeprowadzenia wywiadu poza godzinami pracy jednostki, kierownik wyraża zgodę i wniosek przechodzi przez książkę podawczą (ważne) lub zarządzeniem kierownika zostaje wprowadzony druk.

Dodatkowo, sprawa ciągle wywołująca spory, a nieuregulowana w rozporządzeniu, to kwestia, czy umawiać się z klientem na określony termin wywiadu czy też podać tylko ramy, np. w ciągu trzech dni w godzinach od 10 do 14. W naszym odczuciu termin wywiadu powinien być z klientem uzgodniony. Wynika to przede wszystkim z idei pomocy społecznej oraz zasad pracy socjalnej. Przypominamy, że korzystanie z pomocy społecznej jest dobrowolne, nie wiąże się z przymusem. Dodatkowo klient ma prawo oczekiwać od pracownika socjalnego szacunku i uwzględnienia jego potrzeb. Nikt (również żadna z nas) nie chciałby oczekiwać przez trzy dni na wizytę pracownika np. urzędu. Uważamy (i słusznie), że będzie szanowany nasz czas. Klienci pomocy społecznej też mają do tego prawo. Argument, że klient „przygotuje” się na wizytę, nie do końca jest do obrony. Po pierwsze, jeśli wie, że pracownik ma przyjść w ciągu trzech dni, a ma coś do ukrycia, to będzie się przez ten czas „pilnował”, a po drugie – nie jesteśmy służbami przymusu i nikt nie powinien się bać wizyty pracownika socjalnego. Korzystając z naszych doświadczeń, sugerujemy, że zasadnym jest odwiedzanie środowisk poza uzgodnionymi terminami, ale powinno być to przedmiotem umowy między pracownikiem socjalnym a klientem, poprzedzonej przedstawieniem klientowi, szczególnie w sytuacji występujących problemów opiekuńczo-wychowawczych, zasadności takich „niespodziewanych” wizyt. W trakcie rozpraw sądowych, których przedmiotem jest ustalenie kwestii związanych z prawami do sprawowania opieki nad dzieckiem, sąd może zapytać, czy każda wizyta pracownika socjalnego była zapowiadana. Należy jednak pamiętać, że klient może po prostu pracownika w nieumówionym terminie nie wpuścić. Oczywiście, gdyby za takim zachowaniem kryło się zagrożenie dla zdrowia lub życia dziecka, obowiązkiem pracownika jest powiadomienie odpowiednich służb. Bardzo ważnym wydaje się nam rozdzielenie funkcji pomocy od funkcji nadzoru. Pracując z dorosłymi ludźmi, nie powinniśmy wchodzić w rolę rodzica, który pilnuje i nadzoruje działanie osoby zależnej.

Sprawdź również: Rodzinny wywiad środowiskowy – okoliczności sporządzenia

§ 2 nowego rozporządzenia

§ 2. 1. Wywiad środowiskowy przeprowadza pracownik socjalny zatrudniony w ośrodku pomocy społecznej, centrum usług społecznych lub powiatowym centrum pomocy rodzinie, zwanych dalej „podmiotami uprawnionymi".
2. W przypadku konieczności przeprowadzenia wywiadu z osobą przebywającą w podmiocie udzielającym stacjonarnych i całodobowych świadczeń zdrowotnych, w rozumieniu ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz. U. z 2020 r., poz. 295 z późn. zm.), 
wywiad może przeprowadzić pracownik socjalny zatrudniony w tym podmiocie – na wniosek kierow­nika podmiotu uprawnionego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się o przyznanie świad­czenia. 
To nowa regulacja – w „starym” rozporządzeniu jej nie było, a jedynie z kontekstu wynikało, kto może przeprowadzać wywiady. 
 

§ 4 nowego rozporządzenia

§ 4. 1. Pracownik socjalny, przeprowadzając wywiad, bierze pod uwagę indywidualne cechy, sytuację osobistą, rodzinną, dochodową i majątkową osoby samotnie gospodarującej lub osób w rodzinie, mogące mieć wpływ na rodzaj i zakres przyznawanej im pomocy.
2. W ramach przeprowadzonego wywiadu pracownik socjalny dokonuje analizy i diagnozy sytuacji danej osoby lub rodziny i formułuje wnioski z nich wynikające, stanowiące podstawę planowania pomocy.
3. Wzór kwestionariusza wywiadu określa załącznik nr 1 do rozporządzenia.
4. Wzór oświadczenia przeprowadzenia rodzinnego wywiadu środowiskowego w postaci elektronicznej określa załącznik nr 2 do rozporządzenia.
Regulacja wprowadzona w § 4 nowego rozporządzenia – pomimo tego że wydawałaby się niepozornie różniąca się od dotychczasowej – znacząco, w naszej ocenie, wpływa na treść nowych wywiadów. Dzieje się tak za sprawą użytego w ust. 2 sformułowania „dokonuje analizy i diagnozy”. Przypomnijmy, że w dotychczasowych regulacjach (§ 2 ust. 5 „starego” rozporządzenia) w ramach przeprowadzonego wywiadu pracownik socjalny zobowiązany był dokonać analizy i oceny sytuacji danej osoby lub rodziny i sformułować wnioski z nich wynikające, stanowiące podstawę planowania pomocy.

Zmiana pozornie nieznaczna, ale w naszej ocenie bardzo istotna. Przede wszystkim dlatego, że znika słowo „ocena”. Pomimo tego, że zasady pracy socjalnej oraz cała teoria pracy socjalnej mówią o nieocenianiu, zapis w „starym” rozporządzeniu jasno wymuszał na pracowniku ocenę sytuacji klienta. Ocenę, która niosła za sobą tworzenie relacji klient–pracownik socjalny opartej na władzy, a nie na partnerstwie. Przypomnijmy, że w idealnym świecie założenia pracy socjalnej i roli pracownika socjalnego mówią o nieocenianiu oraz o istotnej roli klienta w procesie pomagania, który jest ekspertem w zakresie swoich doświadczeń życiowych, tak jak pracownik socjalny jest ekspertem w zakresie metod, technik i narzędzi umożliwiających skuteczność podjętych działań. Do tego ideału, modelu, zbliżają (w naszym odczuciu) zmiany wprowadzone w rozporządzeniu o wywiadzie środowiskowym. Pracownik socjalny dokonuje analizy i diagnozy, jako profesjonalista zbiera wszystkie – podkreślamy wszystkie – istotne informacje (do tego zagadnienia powrócimy w dalszej części artykułu) i formułuje diagnozę. Opiera się na swojej wiedzy oraz na faktach przedstawionych przez klienta. Dobry pracownik socjalny powinien posiadać kompetencje zawodowe, pozwalające na zdiagnozowanie sytuacji klienta i wspólnie z nim dobranie narzędzi zmiany, doświadczenie życiowe pozwalające na maksymalne wykorzystanie posiadanej wiedzy teoretycznej przefiltrowanej przez możliwość jej zastosowania oraz autentyczne zainteresowanie drugim człowiekiem, powiązane z chęcią towarzyszenia w zmianie.
Nim pogłębimy to zagadnienie, warto byłoby ustalić wspólne rozumienie pojęć. W naszym odczuciu analiza to rozkład na składniki, wyodrębnianie cech właściwości, składników badanego przedmiotu lub zjawiska (etymologia – łac. analysis, od stgr. ἀνάλυσις z ἀνά „w górę” i λύω „rozwiązywać”). Słowo diagnoza (odchodzimy od jej medycznego aspektu) to opinia o stanie czegoś wydana na podstawie analizy, ustalenie przyczyny danego stanu czy problemu (etymologia słowa diagnoza – słowo to pochodzi z języka greckiego; diágnōsis i oznacza rozpoznanie). W kontekście wywiadu środowiskowego oznacza to, że analiza jest zebraniem danych i dopiero prawidłowo przeprowadzona, staje się podstawą do postawienia diagnozy, czyli ustalenia przyczyn danego problemu. Oznacza to w naszym odczuciu, że diagnoza jest budowana, tworzona na podstawie analizy, czyli nie będzie diagnozą (co dosyć często się zdarza) powtórzenie informacji o sytuacji klienta w odpowiednich rubrykach wywiadu – pamiętajmy te dane są analizą. W wywiadzie, a na pewno w trakcie budowania planu pracy z klientem, pracownik socjalny powinien wspólnie z klientem postawić diagnozę, czyli określić, co jest przyczyną występującej trudności. Dodatkowo to właśnie diagnoza powinna dać odpowiedź nie tylko na pytanie jak jest, ale również stać się podstawą doboru technik i narzędzi umożliwiających zmianę tej niekorzystanej (jak zakładamy) sytuacji. Dlatego warto pamiętać, że zarówno przy analizie (w uproszczeniu: zbieraniu informacji), jak i w procesie diagnozy, skupiamy się nie tylko na deficytach i problemach klienta, ale również na zasobach jego i otoczenia. Diagnoza jest procesem – o tym też warto pamiętać. Oznacza to, że pomimo postawienia jej na podstawie analizy opartej o dane uzyskane w trakcie wywiadu środowiskowego, diagnoza jest prowadzona w trakcie całego procesu pomagania. Warto pamiętać, by nie „przywiązywać” się do swojej pierwszej diagnozy, w trakcie dalszej analizy może zdarzyć się (i często tak właśnie jest), że diagnoza ulega zmianie. Jako ludzie mamy naturalną tendencję do trwania przy raz wygłoszonych poglądach (zgodnie z regułą zaangażowania i konsekwencji), a to może być pułapka. Przykładowo uznamy (nawet wspólnie z klientem), że podstawowym problemem rodziny jest brak wystarczających środków na zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych, a później w miarę poznawania środowiska widoczny staje się problem uzależnienia alkoholowego jednego lub dwojga rodziców. Praca z przypadkiem powinna zostać poddana analizie, czy zaproponowane przez pracownika socjalnego wsparcie nie wpływa na pogłębienie problemu i czy zaproponowane narzędzia zmiany są adekwatne. Istnieje bowiem duże prawdopodobieństwo, że zaplanowane świadczenia finansowe mogą negatywnie wpłynąć na sytuację rodziny. Jeśli uzależniony rodzic zostanie zwolniony z konieczności zapewnienia środków na potrzeby dzieci, może stracić motywację do prób zachowania trzeźwości, a dodatkowo zyskać „powód” do picia (korzystanie z „opieki społecznej”).

§ 5 nowego rozporządzenia

§ 5. Pracownik socjalny informuje osobę lub rodzinę o obowiązkach określonych w art. 109 ustawy.
Ten zapis jest wiernym odwzorowaniem § 3 „starego” rozporządzenia, zatem niczego nowego nie wprowadza.

§ 6 nowego rozporządzenia

§ 6. W przypadku, gdy ze względu na stan zdrowia osoby ubiegającej się o przyznanie świadczenia nie można uzyskać podczas wywiadu wymaganych informacji lub dokumentów, o których mowa w art. 107 ust. 5b ustawy i nie ma możliwości uzyskania podpisu tej osoby, pracownik socjalny odnotowuje ten fakt w kwestionariuszu wywiadu.
Przepisy § 6 nowego rozporządzenia istotnie rozszerzają krąg osób, wobec których stosowana jest niestandardowa procedura na wypadek braku możliwości przeprowadzenia wywiadu. Dotychczas § 4 „starego” rozporządzenia wskazywał, że odnotowania w kwestionariuszu wywiadu wymagały sytuacje, w których nie można było pozyskać informacji lub dokumentów wyłącznie od osób z zaburzeniami psychicznymi. W nowym rozporządzeniu rozszerzono je także o inne osoby chorujące (nie tylko zaburzone psychicznie), których stan uniemożliwia przeprowadzenie czynności, a wymagają one udzielenia natychmiastowej pomocy.

§ 7 nowego rozporządzenia

§ 7. 1. W przypadku konieczności przeprowadzenia wywiadu z osobą ubezwłasnowolnioną wywiad przeprowadza się z jej opiekunem prawnym albo kuratorem, w obecności osoby ubezwłasnowolnionej i w miejscu jej przebywania.
2. W przypadku konieczności przeprowadzenia wywiadu z osobą niezdolną do samodzielnej egzystencji, nad którą sprawowana jest opieka, wywiad przeprowadza się w obecności opiekuna tej osoby i w miejscu jej przebywania.
3. W przypadku przeprowadzania wywiadu w związku z okolicznościami, o których mowa w art. 107 ust. 1a pkt 1 i 2 ustawy, wywiad przeprowadza się z osobą deklarującą sprawowanie faktycznej opieki nad osobą, na którą ubiega się lub pobiera świadczenie, w miejscu sprawowania tej opieki, w obecności osoby, nad którą sprawowana jest opieka.
Przepis § 7 ust. 1 nie wprowadza nowych regulacji – jest powtórzeniem § 5 „starego” rozporządzenia. Natomiast całkowicie nową regulację wprowadzono w ust. 2 i 3.
W ust. 2 uregulowano zasady przeprowadzania wywiadu w przypadku, gdy stroną postępowania w sprawie świadczeń z pomocy społecznej jest osoba niezdolna do samodzielnej egzystencji, nad którą sprawowana jest opieka – wówczas wywiad przeprowadzany jest w miejscu zamieszkania tej osoby w obecności opiekuna. Z literalnego brzmienia przepisu wynika, że chodzi tu o osobę niezdolną do samodzielnej egzystencji, a zatem osobę, która legitymuje się orzeczeniem lekarza orzecznika ZUS o niezdolności do samodzielnej egzystencji. Jednak wydaje się nam za zasadne uznawanie za niezdolne do samodzielnej egzystencji także te osoby, które zostały zakwalifikowane przez organy orzekające o niepełnosprawności jako wymagające stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji.
Z kolei w ust. 3 uregulowano zasady przeprowadzania wywiadów u osób pobierających świadczenia rodzinne dla opiekunów w celu weryfikacji okoliczności związanej z niepodejmowaniem lub rezygnacją z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej oraz sprawowaniem faktycznej opieki nad osobą, na którą ubiega się lub pobiera świadczenie – tu wywiad przeprowadzany jest w miejscu sprawowania opieki w obecności osoby, nad którą sprawowana jest opieka.

§ 8 nowego rozporządzenia

§ 8. W przypadku, gdy małżonek, zstępni lub wstępni, o których mowa w art. 103 ustawy, mają miejsce zamieszkania w innej gminie niż osoba ubiegająca się o przyznanie świadczenia, wywiad może przeprowadzić pracownik socjalny zatrudniony w podmiocie uprawnionym, właściwym ze względu na miejsce zamieszkania małżonka, zstępnych lub wstępnych, na wniosek kierownika podmiotu prowadzącego postępowanie właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się o przyznanie świadczenia.
Zasadniczo większych zmian w stosunku do § 7 „starego” rozporządzenia przepisy § 8 nie zawierają – jedynie konsekwentnie (uwzględniając okoliczność, że już nie tylko w OPS, ale i w CUS prowadzone są postępowania) zmodyfikowano określenie jednostki wnioskującej o wywiad „alimentacyjny” i jednostki właściwej ze względu zamieszkania członków rodziny osoby ubiegającej się lub korzystającej z pomocy społecznej.

§ 9 nowego rozporządzenia

§ 9. 1. W przypadku, gdy osoba, u której ma być przeprowadzona aktualizacja wywiadu, przebywa w domu pomocy społecznej, wywiad może przeprowadzić pracownik socjalny zatrudniony w tym domu, wypełniając część IV kwestionariusza wywiadu.
2. W przypadku, gdy osoba, u której ma być przeprowadzona aktualizacja wywiadu, przebywa w ośrodku wsparcia, o którym mowa w art. 51 ustawy, wywiad może przeprowadzić pracownik socjalny tego ośrodka, wypełniając część IV kwestionariusza wywiadu.
W § 9 ust. 1 powtórzono regulacje zawarte w § 8 „starego” rozporządzenia, więc nie jest on żadną nowością. Natomiast całkowicie nowe rozwiązanie wprowadzono w ust. 2 – wreszcie umożliwiono pracownikom socjalnym zatrudnionym w ośrodkach wsparcia (np. w ŚDS) sporządzanie aktualizacji wywiadu u osób przebywających w tych ośrodkach.
Zmiana ta, w naszym odczuciu jest bardzo zasadna. Pobyt w ośrodkach wsparcia wiąże się często z trudną sytuacją emocjonalną. Przeprowadzenie wywiadu przez osobę, która jest uczestnikowi znana, prawidłowo wpłynie na jego poczucie bezpieczeństwa. Procedura administracyjna oparta o kwestionariusz wywiadu środowiskowego (nawet po jego zmianach), szczególnie dla osób po kryzysach psychicznych, może być trudna. Obecność pracownika, którego uczestnik zna, jest jak najbardziej trafnym rozwiązaniem. Dodatkowo zapis ten zmniejsza lub raczej może zmniejszyć obciążenie pracowników socjalnych OPS. Należy jednak pamiętać o konieczności uzgodnienia oczekiwań kierownika OPS (w przypadku gdy pobyt wiąże się z koniecznością wydania decyzji) w zakresie informacji zawartych w kwestionariuszu wypełnionym nie przez jego pracownika.

§ 10 nowego rozporządzenia

§ 10. W przypadku osób i rodzin poszkodowanych w wyniku sytuacji kryzysowej występującej na skalę masową, a także klęski żywiołowej albo zdarzenia losowego, których dokumenty niezbędne do ustalenia sytuacji osobistej, rodzinnej, dochodowej i majątkowej uległy zniszczeniu, pracownik socjalny przeprowadzający wywiad ustala niezbędne informacje na podstawie oświadczeń tych osób.
Paragraf 10 jest powtórzeniem postanowień § 11 „starego rozporządzenia”, w tym zakresie nic nie uległo zmianie.

§ 11 nowego rozporządzenia

§ 11. 1. W aktach sprawy zamiast oryginałów można pozostawić kopie dokumentów, o których mowa w art. 107 ust. 5b ustawy, z wyjątkiem dowodu tożsamości, którego kopii nie wykonuje się, poświadczonych za zgodność z oryginałem przez upoważnionego pracownika socjalnego podmiotu prowadzącego postępowanie.
2. Kopie dokumentów, o których mowa w ust. 1, mogą być składane również w postaci elektronicznej, z adnotacją osoby składającej o zgodności z oryginałem.
Przepis ten w większości powiela regulacje obowiązujące w § 12 „starego” rozporządzenia. Wprowadzono jedynie ułatwienia dotyczące uzupełniania dokumentacji niezbędnej podczas przeprowadzania wywiadu (co ma istotne znaczenie zwłaszcza w sytuacji epidemii). Stąd też rozszerzenie zakresu osób uprawnionych do poświadczania za zgodność z oryginałem kopii dokumentów dołączanych do akt sprawy (osoba składająca), a także doprecyzowano kwestie możliwości składania kopii dokumentów w postaci elektronicznej (w ust. 2 – kopie dokumentów, a nie dokumenty).

§ 12 nowego rozporządzenia

§ 12. Wzór oświadczenia o stanie majątkowym określa załącznik nr 3 do rozporządzenia.
Wzór oświadczenia nie uległ zmianie.

§§ 13–15 nowego rozporządzenia

§ 13. Pracownik socjalny przeprowadzający aktualizację wywiadu okazuje legitymację pracownika socjalnego na żądanie osoby lub rodziny.
§ 14. Wzór legitymacji pracownika socjalnego określa załącznik nr 4 do rozporządzenia.
§ 15. Legitymacja pracownika socjalnego wydana przed dniem wejścia w życie niniejszego rozporządzenia zachowuje ważność do dnia upływu terminu jej ważności.
Pracownicy socjalni otrzymają nową legitymację. Dokument zyskał twardą oprawę, opatrzoną godłem RP, co – zdaniem Ministerstwa – ma korzystnie wpłynąć na prestiż zawodu pracownika socjalnego i zapewnić trwałość legitymacji.

§ 16 nowego rozporządzenia

§ 15. Do wywiadów środowiskowych przeprowadzonych przed dniem wejścia w życie niniejszego rozporządzenia stosuje się przepisy dotychczasowe.
Tego zapisu do końca nie rozumiemy – nie budzi wątpliwości, że dopóki nowe rozporządzenie nie wejdzie w życie, to na jego podstawie nie można przeprowadzać wywiadów, więc jeśli wywiad został przeprowadzony przed wejściem w życie nowego rozporządzenia, musiał być oparty na przepisach dotychczasowych.
Chyba że przepis ma służyć uniknięciu ewentualnych problemów interpretacyjnych w postępowaniach administracyjnych wszczętych i niezakończonych przed wejściem w życie nowego rozporządzenia – np. czy w przypadku decyzji wydawanej po wejściu w życie nowego rozporządzenia na podstawie wywiadu przeprowadzonego na „starych” zasadach uwzględnia się ten wywiad, czy też trzeba przeprowadzić następny już według nowych regulacji. No więc nie, nie trzeba.

Uproszczony i bardziej praktyczny kwestionariusz wywiadu – ale czy na pewno łatwiejszy?

Znaczące zmiany zostały wprowadzone w Kwestionariuszu rodzinnego wywiadu środowiskowego, a w szczególności w części I – dla osób ubiegających się o przyznanie świadczeń pomocy społecznej.
Niejednokrotnie poruszałyśmy w naszych artykułach problemy wynikające z nadmiernie rozbudowanego kwestionariusza rodzinnego wywiadu środowiskowego. Podkreślałyśmy, że jest on (w takiej formie) jedną z barier w kontakcie z klientem i nadmiernym obciążeniem dla pracowników socjalnych. Można uznać, że głosy praktyków (nie tylko nasze) zostały wysłuchane, ale jak zawsze diabeł tkwi w szczegółach. Najistotniejsza zmiana dotyczy tego, że w przypadku, gdy osoba lub rodzina ubiega się o świadczenia pierwszy raz, pracownik socjalny wypełnia obligatoryjnie część A, H–J. Pozostałe części pracownik socjalny wypełnia w zależności od sytuacji rodziny lub osoby. Wybór, które części zostaną wypełnione, zależeć będzie od rodzaju sprawy oraz od kompetencji pracownika.
Część A zawiera opis danych osoby, z którą przeprowadzono wywiad. Podobnie jak do tej pory, pracownik socjalny zbiera dane osobowe (imię, nazwisko, oraz pesel) oraz adres. Została dodana rubryka zawierająca miejsce pobytu osoby bezdomnej. Zmiana porządkuje opis sytuacji tej kategorii klientów. W rubryce adres zamieszkania w przypadku osoby bezdomnej podajemy jej ostatnie miejsce zameldowana na pobyt stały lub ostatni możliwy do potwierdzenia adres, a w rubryce „miejsce aktualnego pobytu” aktualne miejsce.

Tylko zmianie graficznej uległy zapisy części A dotyczące informacji o tym, czy osoba korzystała z pomocy tak ze świadczeń, jak i wsparcia w formie pomocy pieniężnej, usługowej lub w naturze. Również w tej części, podobnie jak poprzednio, zawarto informację o członkach rodziny. W informacjach tych zawiera się: datę urodzenia, płeć, numer PESEL, stan cywilny, stopień pokrewieństwa w stosunku do osoby, z którą przeprowadzany jest wywiad, wykształcenie, wykonywany zawód, miejsce pracy lub nauki, pozycja na rynku pracy, sytuacja zdrowotna oraz źródło dochodów. I tyle jeśli chodzi o pierwszą część obligatoryjnie wypełnianą. Nie wydaje się, by w tym zakresie powstały jakieś wątpliwości czy problemy.
Część H dotyczy potrzeb i oczekiwań osoby lub rodziny zgłoszonych podczas przeprowadzania wywiadu. W tej części jedyną, ale bardzo istotną zmianą jest wprowadzenie informacji o warunkach bezpieczeństwa podczas przeprowadzania wywiadu. Jak zapewnia Minister Marlena Maląg: Kwestie związane z bezpieczeństwem pracowników socjalnych, którzy nierzadko są narażeni na różnego rodzaju nieprzyjemności, a czasem sytuacje wprost zagrażające ich bezpieczeństwu, są dla nas niezwykle istotne.
Warto pamiętać przy wypełnianiu tej części, by potrzeby i oczekiwania osób, z którymi przeprowadzany jest wywiad, nie ograniczały się tylko do świadczeń finansowych lub ogólnego zapisu mówiącego o potrzebie pracy socjalnej. Przypominamy, że pomimo zmian w ustawie o pomocy społecznej nadal nie bardzo wiadomo, co ustawodawca miał na myśli, określając zakres zadań pracownika socjalnego. Bardziej wiadomo, czym praca socjalna nie jest – np. informowaniem – z czym absolutnie się zgadzamy, ale również nie jest doradztwem (a tutaj mamy już duże wątpliwości). Niemniej, nie próbując zmieniać zapisów ustawy, proponujemy, by poświęcić trochę czasu na wypełnienie tej części. Ustalenie czego klient oczekuje można powiązać z jego wizją stanu idealnego, czy przynajmniej dobrego, który powinien nastąpić w wyniku wspólnych (podkreślamy – wspólnych) działań pracownika socjalnego i klienta. Warto podkreślić może oczywistą sprawę – klient przed podpisaniem wywiadu powinien go przeczytać. To bardzo ważne, by wszystkie informacje zapisane przez pracownika socjalnego zostały przed podpisem jeszcze raz zweryfikowane przez klienta.
Część J – ostatnia z tych, które obligatoryjnie w każdym przypadku pracownik socjalny jest zobowiązany wypełnić. W części tej przedstawia się plan pomocy na rzecz osoby lub rodziny. Nie uległo zmianie to, że należy podać podstawowe informacje dotyczące dochodu zarówno w rodzinie, jak i na osobę. Pozostała pozycja dotycząca kryterium dochodowego. Nastąpiła natomiast istotna zmiana w zapisach dotyczących form i zakresu proponowanej pomocy. Nie zostały zmienione pozycje dotyczące świadczeń pieniężnych, świadczeń niepieniężnych oraz świadczeń niepieniężnych w formie usług opiekuńczych. Istotną zmianą jest wprowadzenie rubryki „inna forma wsparcia” zamiast rubryki „praca socjalna”. Nie do końca z tym zapisem się identyfikujemy. Warto może przemyśleć, czy na pewno z druku wywiadu powinna zniknąć pozycja wprost dotycząca pracy socjalnej. Istnieje, naszym zdaniem, pewna korelacja pomiędzy brakiem jasnego zdefiniowania na czym zdaniem ustawodawcy polega praca socjalna a usunięciem tej pozycji z druku. Poza tą mocno kontrowersyjną zmianą, wprowadzono rozwiązania bardzo uzasadnione z punktu widzenia posiadanych przez nas informacji – pochodzących oczywiście z kontaktów z pracownikami socjalnymi. Zmiana ta polega na wprowadzeniu uwag kierownika jednostki organizacyjnej pomocy społecznej. Kierownik może:

• Odrzucić plan pomocy.
• Zatwierdzić plan w całości.
• Zatwierdzić plan z następującymi zastrzeżeniami:
  W przypadku gdy zatwierdza plan pracownika socjalnego bez uwag sytuacja jest jasna, ostatecznym decydującym o planie pomocy dla klienta zgodnie z ustawą jest pracownik socjalny. W przypadku zastrzeżeń, do których kierownik ma prawo, musi jednak je jasno określić i przedstawić na piśmie. Pytanie, co wtedy? Jeśli pracownik socjalny uzna argumenty czy zastrzeżenia przedstawione przez przełożonego, to też jest rozwiązanie. Zakładamy, że wówczas następuje zmiana form pomocy. Co jednak w przypadku, gdy pracownik nie uzna zastrzeżeń kierownika? Czy następnym etapem jest – zgodnie z drukiem kwestionariusza – odrzucenie planu pomocy? A jeśli odrzuca plan pomocy, to jakie są dalsze działania? Inny pracownik socjalny przejmuje środowisko? Dotychczas było częstą praktyką, że przełożeni wymuszali na pracownikach socjalnych zmianę planów pomocy. Odbywało się to jednak na bazie mniej lub bardziej wynegocjowanych kompromisów. W aktualnych zapisach brak zgody kierownika na plan pomocy wymusi na pracowniku socjalnym zmianę zaplanowanej pomocy pod groźbą, że w innym przypadku klient tej pomocy nie otrzyma.

Opisane trzy części wywiadu pojawią się w każdym przypadku, a jak będzie z pozostałymi? Kiedy zastosować część B, w ramach której prowadzona jest analiza sytuacji materialnej osoby ubiegającej się o świadczenie? Sytuacja materialna będzie analizowana na podstawie podobnych wskaźników, jak odbywało się to dotychczas. Przede wszystkim będzie analizowana możliwość wsparcia dostarczana przez wstępnych/zstępnych, ale również stałe wydatki na czynsz, energię, gaz itp. Uwzględnione zostaną również opłaty za DPS, internat, za pobyt dziecka w pieczy zastępczej, wydatki na leczenie oraz istnieć będzie możliwość podania innych obciążeń. Zasadnym wydaje się wprowadzenie do tej pozycji np. kwot rat kredytów. Niezależnie od niemożliwości bezpośredniego odliczania tych kwot od dochodów, tworzą one pełny obraz sytuacji życiowej klienta. Szczególnie, jeśli zobowiązanie powstało np. w wyniku choroby.
W jakich przypadkach będzie zasadne wprowadzenie, poza obligatoryjnymi, części C, w których przedstawiona będzie sytuacja bytowa osób lub rodzin? Zmiana z sytuacji mieszkaniowej (obecny druk) na sytuację bytową wydaje się w pełni uzasadniona, tym bardziej że pojawiają się pytania zakresu funkcjonowania rodziny w środowisku i zagrożeń jakie w nim występują, jak również opis występujących w rodzinie problemów w relacjach. W nowym druku do sytuacji bytowej zaliczono również informacje dotyczące charakterystyki prawa do lokalu, sytuacji utrzymania mieszkania, dostępu do mediów. W znaczący sposób ograniczono opis wyposażenia mieszkania, słusznie wprowadzając możliwość uzupełnienia informacji w miarę potrzeb. Bardzo ważną dla prawidłowej diagnozy jest informacja dotycząca relacji klienta z krewnymi zamieszkującymi osobno, jak również wiedza, czy osoba lub rodzina jest objęta wsparciem asystenta rodziny oraz czy ktoś z członków rodziny korzystał z ośrodka wsparcia lub przebywał w zakładzie karnym.
Część D – dotycząca sytuacji zawodowej – nie powinna budzić wątpliwości, gdyż jest powtórzeniem części IV aktualnie obowiązującego wywiadu. Podobnie część E, która zawiera taki sam zestaw pytań, jak w obecnym druku. Zasadnym jest jednak pytanie, w jakich przypadkach dołączać tę część do obligatoryjnych części druku, czy w każdym, gdy w rodzinie jest dziecko, a może wtedy, gdy pracownik socjalny przeprowadza wywiad na rzecz ustalenia prawa do świadczeń dla seniora?
Część F służy analizie sytuacji osób z niepełnosprawnością i podobnie, jak w poprzednich częściach, jest ona niezmienioną wersją dotychczas funkcjonującego wywiadu. Okoliczności, w jakich trzeba będzie wypełniać tę część, są oczywiste i zapewne nie będą budzić wątpliwości. Bardzo ważną pozycją jest pytanie o możliwości rodziny w zapewnieniu opieki osobie niepełnosprawnej, szczególnie należy uzyskać informację, co jest potrzebne rodzinie, by móc taką opiekę sprawować – finanse, opieka wytchnieniowa, czy może zwiększona liczba godzin usług opiekuńczych.
W części G, dotyczącej osób uzależnionych, usunięto możliwość uzyskania istotnej informacji, dotyczącej zgody osoby uzależnionej na leczenie. Zapewne można przy zapytaniu – Czy podjęto leczenie odwykowe? w rubryce „przyczyny” zapisać brak zgody osoby. Dołączenie tej części do całości kwestionariusza również nie będzie budzić wątpliwości.
Z punktu widzenia skuteczności procesu wsparcia bardzo ważna jest część I, będąca diagnozą sytuacji osób lub rodziny oraz zawierająca wnioski pracownika socjalnego. W nawiązaniu do tego, co już napisałyśmy o roli i znaczeniu diagnozy w procesie wsparcia zwracamy uwagę na tę część. W niej można nie tylko zawrzeć opartą o analizę (informację) diagnozę sytuacji rodziny lub osoby, ale również można zaznaczać zamiany, jakie w tym obszarze zachodzą w środowisku.
Zgodnie z § 18 nowego rozporządzenia, wejdzie ono w życie po upływie 6 miesięcy od jego ogłoszenia w Dzienniku Ustaw. Jest zatem jeszcze trochę czasu, aby należycie przygotować się do wchodzących niebawem w życie nowości.

Sprawdź rówież: Rodzinny wywiad środowiskowy - wskazówki, obserwacje, przykłady sytuacji trudnych z rozwiązaniami