Problemy z nauką – przyczyny i konsekwencje zjawiska

Problemy z nauką to szeroki termin, obejmujący różnego rodzaju powiązane zaburzenia o zróżnicowanym stopniu nasilenia. Uczeń może mieć trudności w czytaniu, pisaniu, ortografii, z operowaniem cyframi, pamięcią krótkotrwałą, dobrą organizacją, koncentracją, rozwiązywaniem problemów, myśleniem abstrakcyjnym, przełączaniem uwagi, odraczaniem gratyfikacji, koordynacją wzrokowo-ruchową, orientacją przestrzenną czy rozpoznawaniem kierunków. Przyswajanie wiedzy może być utrudnione przez problemy neurologiczne, emocjonalne, społeczne czy zaburzenia zachowania, które są obciążeniem dla umiejętności poznawczych dziecka. Niektórzy uczniowie cierpią z powodu zaburzeń mowy, zdolności komunikacyjnych i językowych i/lub w konsekwencji upośledzenia umysłowego, upośledzenia słuchu, wzroku lub funkcjonowania innych zmysłów. Zdarza się, że trudności w nauce paradoksalnie wynikają ze szczególnych uzdolnień dziecka. W każdym z tych przypadków mówimy, że uczeń posiada specjalne potrzeby edukacyjne i wymaga szczególnej uwagi osób dorosłych oraz dostosowania metod pracy do jego możliwości i zasobów.

Przyczyny problemów z nauką

Rozpoznanie czynników, które leżą u podłoża konkretnych problemów dziecka, nie jest sprawą łatwą, ponieważ może ono mieć kłopoty z daną funkcją wykonawczą z wielu różnych powodów – biologicznych, emocjonalnych, poznawczych, psychologicznych oraz społecznych, które w rzeczywistości często się na siebie nakładają. Poniżej przedstawiono obszary, w których najczęściej lokują się przyczyny problemów z nauką.

Sen

Z przeprowadzanych w ostatnim czasie badań wiadomo, że dzieci śpiące o godzinę krócej niż tego potrzebują funkcjonują na poziomie poznawczym podobnie jak uczniowie o dwa lata młodsi. Nawet małe różnice w długości snu mają duże znaczenie dla procesu uczenia się. Zmęczone dzieci nie są w stanie zapamiętać, czego się właśnie nauczyły, ponieważ neurony w ich mózgach stają się niezdolne do formowania nowych połączeń synaptycznych potrzebnych do zapisywania informacji w pamięci. Dodatkowo, niewyspane dzieci nie potrafią utrzymać skupienia uwagi na lekcjach, bo ich organizm ma słabszą zdolność uzyskiwania glukozy z krwioobiegu. Mózg dziecka syntetyzuje część wspomnień w ciągu dnia, jednak dopiero w nocy są one wzmacniane, pojawiają się nowe wnioski i skojarzenia, które prowadzą do pełnego zrozumienia przyswajanego materiału, a każda z faz snu jest w tym procesie istotna. Przykładowo, przyswajanie nowych słów jest syntetyzowane przez mózg w fazie snu wolnofalowego, a pamięć słuchowa nowych dźwięków kodowana jest we wszystkich stadiach snu, dlatego brak którejkolwiek z fazy prowadzi do upośledzenia konkretnych umiejętności poznawczych ucznia. Warto również pamiętać, że im więcej dziecko uczy się w ciągu dnia, tym więcej snu potrzebuje w nocy. Istotny jest również fakt, że niewyspane dzieci i nastolatki z większą trudnością przywołują przyjemne wspomnienia niż negatywne, a liczba i głębokość stanów depresyjnych u nastolatków często związana jest z liczbą godzin przesypianych przez nich w nocy. Obniżony nastrój może być więc wtórną przyczyną problemów w nauce. Warto pamiętać, że w okresie dojrzewania zmienia się rytm dobowy snu i czuwania, dlatego nastolatki dłużej nie mogą zasnąć, za to wytwarzają melatoninę powodującą senność wczesnym rankiem. Bywa więc, że bezpośrednią przyczyną problemów ucznia w nauce jest przeniesienie rozpoczęcia lekcji na wcześniejszą godzinę, a rodzice, którzy wymagają od nastolatka wczesnego wstawania także w weekendy, nieświadomie pogłębiają problem.

Uczeń, który doznaje wielu porażek, zazwyczaj cierpi z powodu braku uznania, a to z kolei wpływa na niską samoocenę, poczucie bycia gorszym niż inni, podważa wiarę w swoje kompetencje. 

Odpoczynek

Jedną z ważnych zasad skutecznego odpoczywania jest zmiana rodzaju aktywności na jak najbardziej przeciwną względem tego działania, które nas zmęczyło. Jeśli więc układ nerwowy ucznia jest wyczerpany wysiłkiem umysłowym, stresem związanym z ocenianiem, nienaturalną pozycją ciała i przeciążeniem hałasem, bodźcami wzrokowymi i społecznymi, najlepiej się zregeneruje, gdy dziecko będzie mogło robić po prostu to, na co ma ochotę, w ramach aktywności, które przynoszą relaks. Może to być spacer, ruch fizyczny na świeżym powietrzu, sport, kontakty towarzyskie, swobodne rozmowy z rówieśnikami, czytanie dla rozrywki, słuchanie muzyki, wspólne z rodzicami przyjemne spędzanie czasu na grach planszowych czy karcianych, gotowanie, majsterkowanie itp. Niektóre dzieci całkiem skutecznie odpoczywają przy grach komputerowych, ale jest to aktywność, która powinna być monitorowana przez dorosłych i ograniczona czasowo. W przypadku dużego zmęczenia lub przeżycia silnego stresu dziecko może potrzebować po prostu się przespać lub otrzymać pomoc dorosłego w obniżeniu napięcia, np. poprzez masaż, wspólną jazdę na rolkach czy zabawy zwane „siłowankami”. Nierzadko zdarza się jednak, że dziecko, szczególnie to z trudnościami w nauce, po powrocie ze szkoły zmuszane jest znów do podjęcia nauki lub spędza całe popołudnie przed telewizorem, skutkiem czego jego układ nerwowy nie regeneruje się, co powoduje jeszcze większe trudności w opanowaniu umiejętności szkolnych.

Dieta

Aby mózg człowieka – a szczególnie dziecka w wieku szkolnym – funkcjonował prawidłowo, należy dostarczać mu odpowiedniego paliwa. Ważna jest forma, sposób, nawyki związane z jedzeniem oraz składniki, z jakich składają się potrawy. Dla optymalnego rozwoju dziecka konieczne są w miarę stałe pory posiłków, staranne przeżuwanie kęsów, uważność w trakcie jedzenia, przyjemna atmosfera przy stole i brak konfliktów wokół tematu pożywienia. Dla optymalnej pracy mózgu potrzebne są witaminy z grupy B, witamina A, magnez, potas, wielonasycone kwasy tłuszczowe i wiele innych substancji. Grupy pokarmów, które na pewno powinny znaleźć się więc na talerzu ucznia to warzywa, owoce, nasiona i orzechy, chude mięso, ryby, niewielkie ilości nabiału, nieoczyszczone ziarna zbóż. W razie problemów dziecka z nauką warto po konsultacji z lekarzem przeprowadzić możliwe badania poziomu pierwiastków i witamin w organizmie ucznia i w razie potrzeby dodać do diety odpowiednie suplementy. Inną przyczyną zaburzeń funkcjonowania poznawczego dziecka może być zbyt duża ilość cukru, nabiału lub substancji konserwujących w jego pożywieniu, a także nierozpoznane nietolerancje czy alergie pokarmowe.

Naturalne zmiany rozwojowe

Są takie etapy w życiu dziecka, w których nauka czy realizowanie obowiązków szkolnych schodzi na dalszy plan, np. w okresie dojrzewania. Nastolatki ukierunkowują się raczej na silny rozwój społeczny, budowanie relacji, tworzenie przyjaźni, kreowanie swojego wizerunku, szukanie własnej tożsamości, co zajmuje im dużą część czasu i uwagi. Dodatkowo, dzieci w tym wieku wyczulone są na wszelkie przejawy zakłamania, hipokryzji czy niesprawiedliwości, a więc budzi się w nich niechęć do dorosłych, którzy poprzez swoją niekonsekwencję czy słabość przestają być takimi autorytetami jak wcześniej. Wszystko to powoduje u niektórych nastolatków mniejsze zainteresowanie i opór wobec nauki i wywiązywania się z obowiązków narzuconych przez dorosłych. Problemy z nauką, jakie mogą pojawić się na tym tle, są jednak zwykle przejściowe i wygaszają się same lub z niewielką pomocą życzliwych dorosłych.

Problemy psychologiczne

Zdarza się, że przyczyny problemów w nauce dziecka nie są związane z jego zdolnościami, ale z warunkami środowiskowymi lub osobowościowymi, które powodują trudności w obszarze społecznym i emocjonalnym. Niektórzy uczniowie doznają permanentnego stresu wynikającego z życia w rodzinie alkoholowej czy z problemem przemocy, ich rodzice są w trakcie rozwodu lub w rodzinie wybuchają ciągłe, nierozwiązywalne konflikty. Bywa, że jeden z rodziców wyjeżdża za granicę do pracy, a dziecko nie jest w stanie poradzić sobie z tęsknotą i samotnością, czasem umiera ważny członek rodziny i uczeń jest w żałobie. Podwyższone napięcie zużywa tak dużo energii dziecka, że jego organizm nie ma już „paliwa”, by w odpowiednim stopniu skoncentrować się na nauce. Szczególnie destrukcyjny dla umiejętności poznawczych jest lęk – im bardziej dziecko się niepokoi, tym mniej jest skłon...