Agresja wobec małych dzieci – rozpoznanie i przyczyny problemu

Pracownik socjalny lub asystent obserwuje rodzinę tylko przez określony czas, małe dzieci nie potrafią jeszcze opowiedzieć o swoim bólu, a dorośli klienci zazwyczaj ukrywają wszelkie ślady mogące świadczyć o obecnej w domu agresji. Istnieją jednak symptomy, na które warto zwrócić szczególną uwagę w trakcie kontaktu z rodziną, ponieważ mogą one wskazywać na doznawaną przez dziecko przemoc.

Rozpoznanie przemocy wobec małego dziecka

Objawy zespołu bitego dziecka to przede wszystkim widoczne na ciele dziecka stłuczenia, opuchlizny, oparzenia, rozcięcia, siniaki, blizny, ślady uderzeń przedmiotami czy krwawienia do siatkówki oka, a także obrażenia, które może stwierdzić lekarz, takie jak: uszkodzenia narządów wewnętrznych, pęknięcia organów, wewnętrzne krwotoki, pęknięcia i złamania kości i żeber, urazy głowy, wstrząśnienie mózgu itp. Wskutek bicia u dziecka pojawiają się również takie symptomy cielesne, jak: drżenia, bóle głowy i brzucha, zaburzenia gastryczne, choroby psychosomatyczne, arytmia serca, nietrzymanie moczu. Oprócz syndromu dziecka bitego wyróżniono zespół dziecka potrząsanego, który można stwierdzić u dzieci do ok. 18 miesiąca życia. Syndrom ten obejmuje różnego rodzaju obrażenia powstające na skutek potrząsania niemowlęciem przez osobę dorosłą. Do zachowań przemocowych wobec małych dzieci zaliczamy również głodzenie oraz różne przejawy zaniedbywania, np. zostawianie dziecka samego, niezmienianie pieluszki przez dłuższy czas, zaniechanie koniecznych wizyt lekarskich. Profesjonalista może więc zwrócić uwagę na nawracające problemy skórne dziecka w strefach „okołopieluszkowych”, zahamowanie wzrostu czy brak odpowiedniego leczenia.

Niepokój profesjonalisty może też wzbudzić wyjątkowo niespokojne zachowanie malucha, jego lękliwość, opóźnienia w rozwoju, skrajne wycofanie w kontaktach z dorosłymi, duża nadruchliwość itp. w połączeniu ze specyficznym zachowaniem rodziców, takim jak: unikanie rozmów o dziecku, niespójne lub nieprawdopodobne tłumaczenia występujących u dziecka siniaków, widoczny strach przed kontaktem ze specjalistami czy negatywna, niechętna lub wroga postawa wobec malucha. O problemach w rodzinie może świadczyć również izolowanie się klientów od reszty rodziny czy znajomych, a także wcześniejsze stosowanie przez rodziców przemocy (np. wobec dzieci z poprzedniego związku). W trakcie rozmów z klientami warto też zwrócić uwagę na ich przekonania dotyczące rodzicielstwa – im bardziej są nierealistyczne i nieadekwatne do możliwości dziecka, tym bardziej prawdopodobne jest, że młodym rodzicom będzie trudno poradzić sobie z wyzwaniami macierzyństwa czy ojcostwa.

Skutki maltretowania dzieci

Bicie, zaniedbywanie oraz inne formy znęcania się nad dziećmi mają ogromne konsekwencje dla ich zdrowia, rozwoju oraz przyszłego dorosłego życia. Z przeprowadzanych przez wiele lat badań naukowych wiemy, że u maltretowanych dzieci następują trwałe zmiany w strukturze mózgu, podobne jak obserwowane u weteranów wojen, nazywane zespołem stresu pourazowego. Bite maluchy przejawiają nadmierną reakcję na stres w postaci nagłych dźwięków, ruchów, a w szczególności nieadekwatnie reagują na niewerbalne sygnały świadczące o czyjejś złości. Wykształcają się u nich reakcje lękowe, nieadekwatnie silne do bodźca, a wysoki poziom hormonów stresu znacząco zakłóca rozwój w każdej praktycznie sferze – emocjonalnej, poznawczej, fizycznej. Cierpią na różnego rodzaju dolegliwości psychosomatyczne (bóle brzucha, głowy, częste zachorowania itp.), mogą być nadmiernie zmęczone, a także rozchwiane emocjonalnie. Badania wskazują również, że małe dzieci, nad którymi znęcają się opiekunowie, mają mniejszy iloraz inteligencji, mniejsze zdolności poznawcze, mniejsze umiejętności regulacji emocji i szybko zaczynają przejawiać różnego rodzaju dysfunkcje zachowania. Jako starsze dzieci nierzadko mają problemy z nauką, trudności w koncentracji uwagi, zaburzenia pamięci, obniżoną samoocenę, ciągle towarzyszące poczucie winy i wstydu, a także często pojawiają się u nich objawy psychosomatyczne i zachowania regresyjne (cofnięcie się do wcześniejszych faz rozwoju), takie jak moczenie czy ssanie kciuka. Jako nastolatki maltretowane dzieci cierpią na zaburzenia lękowe i nastroju, zaburzenia osobowości, problemy z tożsamością, zachowują się w sposób buntowniczy lub są nadmiernie uległe, wpadają w uzależnienia, izolują się od otoczenia, wykazują zachowania przestępcze i przemocowe, mają problemy z empatią. U dorosłych po doświadczeniach przemocy z dzieciństwa obserwuje się dysfunkcje mózgu w obszarach odpowiedzialnych za pamięć, zdolność radzenia sobie z trudnymi sytuacjami oraz z emocjami, a także przetwarzaniem informacji. Jest im dużo trudniej nawiązywać bezpieczne, bliskie, pełne miłości relacje zarówno z partnerami, jak i własnymi dziećmi. Mają mniejszą samoświadomość, trudności w regulowaniu emocji, szczególnie własnej złości, występuje u nich podwyższone ryzyko zachorowania na psychozy, depresję czy zaburzenia lękowe.

Przyczyny

Przyczyny stosowania przemocy przez opiekunów małych dzieci mogą być bardzo różne, związane zarówno z osobowością i historią życia dorosłej osoby, jak i aktualną sytuacją rodziny i specyfiką opieki nad konkretnym dzieckiem.

Nierzadko dorośli zachowujący się agresywnie wobec własnych dzieci sami w dzieciństwie padli ofiarą przemocy. Z wieloletnich badań wiadomo na przykład, że im więcej kar fizycznych otrzymuje dziecko, tym bardziej prawdopodobne, że w przyszłości posunie się do zachowań przestępczych. Mężczyźni bici w dzieciństwie częściej stosują przemoc wobec swoich partnerek i dzieci, a agresywne wzorce zachowania ujawniają się ze szczególną mocą w okresach wzmożonego napięcia i przeciążenia, np. podczas opieki nad małym dzieckiem. Powtórzenie przemocowych schematów zachowania poznanych w dzieciństwie jest tym bardziej prawdopodobne, im mniejszą samoświadomość ma klient i im bardziej zaprzecza skutkom doznanej przez siebie agresji.

Kolejną przyczyną znęcania się nad małym dzieckiem może być brak umiejętności opiekuna w radzeniu sobie z własnymi emocjami. Jeśli na przykład w dzieciństwie nie doznaliśmy wsparcia dla przeżywanych przez nas uczuć, a emocje były raczej tłumione niż wyrażane, wszystkie te wyparte uczucia gromadzą się w naszym wnętrzu i wystarczy nawet drobna sytuacja, by taką tłumioną złość obudzić. Ogromną frustrację w rodzicu może więc wzbudzić fakt, że płacz dziecka uniemożliwia mu dokończenie ważnej dla niego czynności. Powodem trudności z zarządzaniem złością może być również nieumiejętność rodzica rozpoznawania i dbania o własne potrzeby, brak akceptacji dla przeżywanych przez siebie uczuć i brak umiejętności kontrolowania swoich impulsów. Zdarza się również, że nieumiejętność opanowania się w obecności dziecka jest efektem dużej niedojrzałości emocjonalnej opiekuna lub/i jednym z elementów występującego zaburzenia osobowości lub innych problemów psychicznych.

Czynnikiem składającym się na stosowanie przemocy wobec dziecka bywa również brak wiedzy na temat dzieci, brak świadomości czym jest rodzicielstwo i małe umiejętności wychowawcze rodziców. Opiekunowie bazują raczej na własnych impulsach i odruchach oraz na wzorcach otrzymanych w rodzinach pochodzenia, nie mają spójnej wizji swojego rodzicielstwa, wierzą w mity i stereotypy dotyczące wychowania, takie jak: „nie moż...