Emerytura a prawo do zasiłku
Analiza przypadków

Najogólniej rzecz biorąc, emerytura to świadczenie pieniężne mające służyć jako zabezpieczenie bytu na starsze lata dla osób w odpowiednim do tego wieku. Zasady nabywania prawa do emerytury regulują przepisy Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, która w przepisie art. 67 ust. 1 stanowi, że obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Zakres i formy zabezpieczenia społecznego określa ustawa. 
W obowiązującym porządku prawnym, zasady nabywania prawa do emerytury, jak również ustalania jej wysokości, uregulowane zostały, co do zasady, w następujących aktach prawnych: 

• ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j.: Dz. U. z 2017 r., poz. 1383 z późn. zm.);
• ustawa z dnia 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin (t.j.: Dz. U. z 2017 r., poz. 2225 z późn. zm.);
• ustawa z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, Służby Celno-Skarbowej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (t.j.: Dz. U. z 2018 r., poz. 132);
• ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (t.j.: Dz. U. z 2017 r., poz. 2336).

Świadczenia pieniężne z pomocy społecznej a emerytura

Zasadą wynikającą z przepisu art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t.j.: Dz. U. z 2017 r., poz. 1769 z późn. zm.) jest, że prawo do świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej, z zastrzeżeniem art. 40 (zasiłek celowy z tytułu zdarzenia losowego), art. 41 (specjalny zasiłek celowy), art. 53a (wynagrodzenie dla opiekuna prawnego) i art. 91 (pomoc dla uchodźców), przysługuje:

• osobie samotnie gospodarującej, której dochód nie przekracza kwoty 634 zł,
• osobie w rodzinie, w której dochód na osobę nie przekracza kwoty 514 zł,
• rodzinie, której dochód nie przekracza sumy kwot kryterium dochodowego na osobę w rodzinie.

W kontekście powyższego należy dodać, że przepisy ustawy o pomocy społecznej dotyczące poszczególnych rodzajów świadczeń nie zawierają uregulowań wykluczających możliwość nabycia do nich prawa w sytuacji posiadania świadczenia emerytalnego. Oznacza to, że w sytuacji, gdy osoba uprawniona do emerytury uzyskuje to świadczenie w kwocie niższej od ustawowego kryterium dochodowego, ma, co do zasady, prawo do ubiegania się o świadczenia pieniężne z pomocy społecznej. Należy wskazać w tym miejscu, że nawet uzyskiwanie świadczenia emerytalnego w kwocie wyższej niż ustawowe kryterium nie musi dyskwalifikować osoby przy ubieganiu się o świadczenia pieniężne na ogólnych zasadach. Po pierwsze – osoba taka może wnioskować o świadczenia pieniężne z pomocy społecznej niewrażliwe na spełnianie kryterium dochodowego, tj. specjalny zasiłek celowy oraz zasiłek celowy z tytułu zdarzenia losowego. Po drugie – co wynika z przepisu art. 8 ust. 3 pkt 3 ustawy o pomocy społecznej – uzyskany dochód pomniejsza się o kwotę alimentów świadczonych na rzecz innych osób. Przykładem może tu być sytuacja posiadania emerytury w kwocie 1000 zł netto i świadczenie z niej alimentów w kwocie 400 zł netto, co w świetle ww. uregulowań powoduje, że dochód dla celów pomocy społecznej wynosi 600 zł, a więc jest niższy od ustawowego kryterium dochodowego dla osoby samotnie gospodarującej.

Zgodnie z przepisem art. 106  ust. 3a ustawy o pomocy społecznej, zmiana dochodu osoby samotnie gospodarującej lub rodziny w okresie pobierania świadczenia pieniężnego nie wpływa na wysokość świadczenia pieniężnego, jeżeli kwota zmiany nie przekroczyła 10% odpowiednio kryterium dochodowego osoby samotnie gospodarującej lub kryterium dochodowego na osobę w rodzinie. 

Specjalny zasiłek celowy

Odrębnego omówienia wymaga specjalny zasiłek celowy – świadczenie o szczególnym charakterze, przyznawane w wyjątkowych sytuacjach, osobom przekraczającym ustawowe kryterium dochodowe. Zgodnie z art. 41 pkt 1 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t.j.: Dz. U. z 2017 r., poz. 1769 z późn. zm.), jest to świadczenie, które może być przyznane w związku z wystąpieniem szczególnie uzasadnionego przypadku osobie albo rodzinie o dochodach przekraczających kryterium dochodowe w wysokości nieprzekraczającej odpowiednio kryterium dochodowego osoby samotnie gospodarującej lub rodziny, który nie podlega zwrotowi. 

Ustawodawca w treści przepisu art. 41 pkt 1 ustawy o pomocy społecznej użył sformułowania „może być przyznane”. Oznacza to, że rozstrzygnięcie w sprawie przyznania specjalnego zasiłku celowego wydawane jest w ramach tak zwanego uznania administracyjnego (osoba zainteresowania nie posiada żadnego roszczenia w sensie cywilnoprawnym). Oczywistym jest, że uznanie to nie może być dowolne, a stanowisko w tej materii musi określać kryteria odmowy lub przyznania zasiłku i zawierać je w uzasadnieniu decyzji. Działanie to nie może być też postrzegane jako obowiązek wydania przez Ośrodek Pomocy Społecznej rozstrzygnięcia o treści oczekiwanej przez stronę. Uznaniowy charakter decyzji w przedmiocie zasiłku specjalnego celowego powoduje, iż nawet w przypadku spełnienia wszystkich ustawowych przesłanek przyznania zasiłku OPS może orzec o odmowie jego przyznania bądź przyznać go w wysokości, jaką uzna za zasadną, z ograniczeniem kwotowym wskazanym w przepisie art. 41 pkt 1 ww. ustawy. Trudna sytuacja bytowa powinna podlegać zawsze zestawieniu z możliwościami finansowymi pomocy społecznej. W tym stanie rzeczy udzielenie zasiłku w wysokości satysfakcjonującej osobę ubiegającą się o pomoc możliwe jest dopiero po zweryfikowaniu stanu finansów przeznaczonych na pokrycie tego rodzaju świadczenia. 

Uznaniowy charakter tego świadczenia wymaga dokonania szczegółowych ustaleń nie tylko co do istnienia uzasadnionej potrzeby oraz możliwości samodzielnego jej zaspokojenia, lecz także zbadania, czy zachodzi szczególnie uzasadniony przypadek w rozumieniu art. 41 pkt 1 ustawy o pomocy społecznej. Ten szczególny przypadek należy rozumieć jako sytuację zupełnie wyjątkową, bowiem o możliwości jego przyznania nie decyduje dochód strony, a sytuacja życiowa, w której się ona znalazła. Należy więc bardzo dokładnie ustalić sytuację osobistą, rodzinną, dochodową i majątkową osoby (rodziny) ubiegającej się o świadczenie z pomocy społecznej, w tym faktyczny dochód miesięczny, wydatki związane z jej utrzymaniem – z uwzględnieniem stanu zdrowia czy też kosztów ponoszonych na utrzymanie mieszkania. W orzecznictwie utarty jest bowiem pogląd, że w ramach specjalnego zasiłku celowego nie można pokryć wydatków na potrzeby już zaspokojone  czy też zapewniać stałego źródła utrzymania. Ma on bowiem charakter szczególnej pomocy doraźnej. Pomoc społeczna ma udzielać pomocy i wsparcia, a nie dostarczać świadczeń pieniężnych na finansowanie dowolnych celów. Specjalny zasiłek celowy powinien być przeznaczany na zaspokojenie podstawowych potrzeb bytowych osób korzystających z pomocy, a nie na przykład na podnoszenie standardów ich codziennego funkcjonowania.

O tym, czy mamy do czynienia ze szczególnie uzasadnionym przypadkiem w rozumieniu art. 41 pkt 1 ustawy o pomocy społecznej zawsze będą decydowały indywidualne okoliczności każdej sprawy.

Świadczenia okresowe a emerytura 

Poza kwestiami dotyczącymi możliwości ubiegania się o świadczenia z pomocy społecznej osób pobierających emeryturę, omówienia wymaga sytuacja, w której odbiorca świadczeń z pomocy społecznej o charakterze okresowym nabywa prawo do emerytury. Dotyczy to zwłaszcza zasiłku stałego oraz zasiłku okresowego. Zgodnie z przepisem art. 99 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej, osobie, której przyznano emeryturę za okres, za który wypłacono zasiłek stały lub zasiłek okresowy, Zakład Ubezpieczeń Społecznych oraz inne organy rentowe, które przyznały emeryturę, wypłacają to świadczenie pomniejszone o kwotę odpowiadającą wysokości wypłaconych za ten okres zasiłków i przekazują te kwoty na rachunek bankowy właściwego ośrodka pomocy społecznej. W przypadku zasiłku okresowego przyznanego rodzinie świadczenie pomniejsza się o część kwoty przypadającą na tę osobę, której przyznano emeryturę. Kwota pomniejszenia, o której mowa w art. 99 ust. 1 ww. ustawy, nie może być też wyższa niż przyznana za ten okres kwota emerytury lub renty.

Jak wynika z powyższego, w przepisie art. 99 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej uregulowane zostało postępowanie organu emerytalno-rentowego, w przypadku gdy osobie, której przyznano emeryturę za okres, za który wcześniej wypłacono zasiłek stały lub zasiłek okresowy. Zaistnienie takiej okoliczności powoduje, że organ emerytalno-rentowy (np. ZUS, KRUS, resortowe organy rentowe itp.), który przyznał emeryturę, wypłaca następnie to świadczenie, pomniejszone o kwotę odpowiadającą wysokości wypłaconych za ten okres zasiłków i przekazuje te kwoty na rachunek bankowy właściwego ośrodka pomocy społecznej. Ustawodawca zastrzegł jednocześnie, że kwota pomniejszenia nie może być wyższa niż przyznana za ten okres kwota emerytury lub renty oraz że w przypadku zasiłku okresowego przyznanego rodzinie świadczenie pomniejsza się o część kwoty przypadającą na tę osobę, której przyznano emeryturę lub rentę.

Czynność pomniejszenia świadczenia ma więc ustawowo określoną podstawę prawną. Z mocy zatem samego prawa właściwe organy emerytalno-rentowe mają obowiązek ich dokonania, o ile spełnione są ustawowe przesłanki. Tak ukształtowany przez prawo obowiązek jest konsekwencją przyjętej przez ustawodawcę tzw. zasady pomocniczości, w świetle której świadczenia z pomocy społecznej nie powinny „wyprzedzać” świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Należy także wskazać w tym miejscu, że świadczeniobiorca jest w konsekwencji zobowiązany do zwrotu zasiłków stałych lub okresowych, jeżeli pobierał je w okresie, w którym przyznano mu rentę lub emeryturę. Sama zgoda świadczeniobiorcy na dokonywanie potrąceń nienależnie wypłaconych zasiłków nie jest wymagana – bo możliwość dokonania takiej czynności wynika, jak już wspomniano, z mocy prawa. 

Z punktu widzenia organu emerytalno-rentowego należy też wskazać, że w zakresie realizacji obowiązków wynikających z art. 99 ustawy o pomocy społecznej zobowiązany jest on także, tu na przykładzie Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, do przestrzegania przepisów ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Zgodnie z przepisem art. 139 ust. 1 pkt 8 tejże ustawy, ze świadczeń pieniężnych wypłacanych przez Zakład po odliczeniu składki na ubezpieczenie zdrowotne oraz zaliczki i innych należności z tytułu podatku dochodowego od osób fizycznych – podlegają potrąceniu między innymi zasiłki wypłacone z tytułu pomocy społecznej, pod warunkiem że przy wypłacie zastrzeżono ich potrącanie, oraz zasiłek stały lub zasiłek okresowy wypłacone na podstawie przepisów o pomocy społecznej za okres, za który przyznano emeryturę lub rentę. Zastrzeżenie takie powinno zatem znaleźć się już...