Charakterystyka zaburzeń psychicznych

Zaburzenia funkcjonowania klientów ośrodków pomocy społecznej dotyczą różnych obszarów:

• rozpoznawanie wewnętrznych stanów, np. uczuć i ich powiązania z wydarzeniami życiowymi,
• identyfikacja i zaspokajanie własnych potrzeb,
• sposoby nawiązywania, budowania i podtrzymywania relacji z innymi, np. związki z bliskimi (dziećmi, partnerem), ze znajomymi czy kolegami z pracy,
• ekspresja siebie i komunikowanie się z otoczeniem.

W niniejszym artykule przyjęto, iż określenie „zaburzenie psychiczne” jest specyficznym sposobem funkcjonowania jednostki, które utrudnia jej osiąganie satysfakcji życiowej bez szkody dla siebie samej i otoczenia, w którym żyje.

Podczas wywiadu i dalszych form kontaktu z klientem należy zwrócić uwagę na to, w jaki sposób osoba funkcjonuje w kontakcie z pracownikiem, jak opisuje swoje życie, wydarzenia, w których uczestniczyła, jakie nadaje znaczenia sytuacjom, własnym przeżyciom.

Na podstawie pewnych kryteriów można wnioskować, iż klient OPS może wykazywać pewnego rodzaju zaburzenia równowagi psychicznej:

1. Obserwowane cierpienie. W kontakcie z tą osobą jesteśmy w stanie dość szybko stwierdzić, iż doznaje ona jakiegoś cierpienia. Wyraz cierpienia jest widoczny na twarzy, w postawie.
2. Poważne trudności adaptacyjne. Jednostka nie jest w stanie osiągnąć celów umożliwiających jej harmonijne funkcjonowanie osobiste czy społeczne; osoba wykazuje poważne ograniczenia w realizacji zadań życiowych i zaspokajania swoich potrzeb.
3. Irracjonalność w zachowaniu. Zachowania osoby nie można potwierdzić, są sprzeczne z rzeczywistością.
4. Nieprzewidywalność i brak kontroli zachowania. W kontakcie z tą osobą wzrasta poziom napięcia, obaw; trudno przewidzieć jej następny ruch.
5. Niekonwencjonalność, nadmiarowość w zachowaniu. Zachowania wyraziste, odbiegające od ogólnych obyczajów, konwencji, zasad ogólnoprzyjętych w danych okolicznościach.
6. Naruszanie norm moralnych. Znacząca rozbieżność postawy jednostki z oczekiwaniami społecznymi, wyraźna nietypowość, naruszanie norm społecznych, która powoduje zagrożenie, szkody, zniszczenia.
7. Wywoływanie dyskomfortu u osób z zewnątrz. Objawiać się to może poczuciem skrępowania, silnego napięcia, obaw u pracownika socjalnego podczas kontaktu z daną osobą. Pracownik może mieć poczucie, iż klient narusza czy łamie immanentne zasady panujące w kontaktach międzyludzkich. 

Kiedy pracownik socjalny zidentyfikuje występowanie przytoczonych znaczących trudności łącznie, może postawić hipotezę o tym, iż klient wykazuje zaburzenia psychiczne. 

Zaburzenia i choroby psychiczne

Powszechnie przyjmuje się następujący podział zaburzeń i chorób psychicznych:

1. Zespoły kliniczne.

• Lęki, które przyjmują różnego rodzaju postaci. Osoba może z powodu silnego napięcia i przeżywania obaw/lęku wykazywać się albo obsesyjnym myśleniem i postępowaniem i/lub kompulsywnym myśleniem i działaniem. Znanym przykładem jest doświadczenie osoby, które w nieaktualnej nomenklaturze było opisywane jako „nerwica natręctw”. Innym przykładem zaburzeń związanych z lękiem są fobie, tj. silna obawa skojarzona z jakimś obiektem, którym może być przedmiot, zjawisko, przestrzeń, określona osoba itp. (np. lęk przed dużymi przestrzeniami, pająkami, strzykawkami). Ponadto znane są również takie rodzaje lęków, jak: lęk napadowy, lęk uogólniony. 
• Zaburzenia nastroju. Bardzo znanymi objawami są: depresja oraz zaburzenia afektywne dwubiegunowe (to nawracające zaburzenia, w których występują objawy znacznej poprawy nastroju, aż do stanów „ekstatycznych” i po okresie stabilizacji nastroju bądź od razu – stany znacznie obniżonego nastroju, aż do głębokich stanów depresyjnych) oraz stany dysfotyczne, stany depresyjne.
• Schizofrenia. Najbardziej charakterystycznymi objawami tej choroby są tak zwane „objawy wytwórcze”, to znaczy, osoba cierpi na urojenia (tj. myślenie oparte na fałszywych sądach i przekonaniach, nieadekwatne do rzeczywistości, np.: przekonanie o tym, że jest się prześladowanym przez swoje 3-miesięczne dziecko) i/lub nasilone omamy (np. osoba utrzymuje, iż widzi, jak z jej przedramienia wychodzą małe ludziki). Dodatkowo w funkcjonowaniu codziennym wykazuje poważne niedostosowanie do okoliczności, poważne nieumiejętności w zaspokajaniu podstawowych potrzeb, a także dziwaczność, swoiste „rozregulowanie” emocjonalne. Występuje w różnych postaciach, np. schizofrenia paranoidalna, zdezorganizowana, katatoniczna.
• Nadużywanie substancji. Nadużywanie alkoholu (np. picie ryzykowne) i innych substancji psychoaktywnych (np. uzależnienie od halucynogenów), również prowadzące do uzależnienia od tych substancji.
• Zaburzenia odżywiania: anoreksja, bulimia, mieszane. To poważna dysharmonia w zaspokajaniu potrzeby głodu wyrażająca się bądź znacznie restrykcyjnym ograniczaniem spożywania pokarmu (anoreksja), bądź nadmiernym spożywaniem bardzo dużych ilości jedzenia (bulimia); niekiedy zaburzenia te zawierają w sobie epizody długookresowego głodzenia się i okresy spożywania ponadprzeciętnych ilości jedzenia.
• Zaburzenia seksualne. To zaburzenia tożsamości płciowej (odczuwanie niezgodności między płcią psychiczną a płcią biologiczną), zaburzenia preferencji seksualnych (stany, w których osoba nie jest zdolna do prowadzenia i utrzymania satysfakcjonującego życia seksualnego) oraz dysfunkcje seksualne (związane z zaburzeniami fizjologicznymi w obszarze reakcji seksualnych, np. hipolibidemia, zaburzenia erekcji, zaburzenia orgazmu, nimfomania i in.).

        Inne, np. uzależnienia behawioralne (np. uzależnienie od korzystania z Internetu).

2. Zaburzenia osobowości. 

Mogą występować wskutek działań środowiskowych, organicznego uszkodzenia mózgu, uszkodzeń mechanicznych oraz w następstwie chorób psychicznych. To utrwalone wzorce postępowania, które prowadzą do pogarszania funkcjonowania osobistego i społecznego. Osoba wykazuje poważne trudności w funkcjonowaniu emocjonalnym (np. silna labilność emocjonalna), budowaniu i utrzymywaniu satysfakcjonujących relacji, zaspokajaniu swoich podstawowych potrzeb egzystencjalnych, w porozumiewaniu się z innymi. 

Zaburzenia i choroby psychiczne opisuje się również w odniesieniu do tego, w jakim stopniu wpływają one na poziom funkcjonowania osobistego w otoczeniu w wymiarach: społecznym, zawodowym i psychologicznym. To trudności związane z takimi obszarami życia jednostki, jak: rodzina, edukacja, praca zawodowa, sytuacja bytowa, mieszkaniowa oraz ekonomiczna, a także sytuacja prawna. Obszar ten wskazuje, czy jednostka doświadcza trudności, cierpienia w rodzinie (np. przemoc domowa), w procesie edukacji (poważne problemy w zdobywaniu i wykorzystywaniu wiedzy), w środowisku pracy (np. konflikty ze współpracownikami czy poważnie obniżona efektywność); czy osoba żyje w odpowiednich do rozwoju i życia warunkach lokalowych (np. wielodzietna rodzina mieszkająca w jednym pokoju); czy osoba dysponuje odpowiednimi do godnego życia środkami finansowymi, czy nie ma konfliktów z prawem.

Rozpoznanie zaburzenia

Zaburzenia dość często występują w różnych, sprzężonych postaciach. Oznacza to, iż zaburzenie osobowości może być ściśle powiązane na przykład z uzależnieniem.

Aby rozpoznać, iż osoba wykazuje poważne trudności psychiczne (pewien rodzaj zaburzenia psychicznego – w jego klinicznym ujęciu) podczas kontaktu i dalszej współpracy z osobami zgłaszającymi się po pomoc, podczas pierwszego wywiadu należy zwrócić uwagę na specyficzne objawy, które mogą wskazywać na występowanie zaburzeń psychicznych. Warto wymienić niektóre z nich:

• brak zdolności w ocenie tego, iż przekonania, myślenie, wrażenia są sprzeczne z aktualnymi okolicznościami (brak krytycyzmu);
• zaprzeczanie problemowi, mimo faktów temu przeczących;
• agresywność, rozdrażnienie, szczególnie nie występujące wcześniej. Warto zwrócić uwagę na treści, które wypowiada osoba. Jeżeli w wypowiedziach klienta pracownik usłys...