Zmiana zachowań pod wpływem uzależnienia od alkoholu

Zmiana zachowania po alkoholu

Większość osób pijących uważa, że główną funkcją alkoholu jest rozluźnienie. Niezupełnie tak jest, ponieważ euforia i podniecenie, które pojawiają się w pierwszej fazie działania alkoholu mają charakter przejściowy i wynikający z rozluźnienia mechanizmów kontrolujących. Efektem tego są brak krytycyzmu czy samokontroli oraz pojawiające się wahania nastroju. Druga faza to senność, spowolnienie i znużenie.

Alkohol wypijany w dużych ilościach zawsze prowadzi do utraty kontaktu z rzeczywistością i sprawia, że przestajemy logicznie myśleć. U alkoholików picie zaczyna przejmować kontrolę nad życiem, a osoba pijąca traci powoli wpływ i poczucie sprawności. Systematyczne spożywanie alkoholu prowadzi do zmiany zachowań i poważnych zaburzeń psychicznych. Na początku warto wspomnieć o tym, jakie ilości alkoholu mają działanie psychoaktywne (patrz tab. 1). Jest ono zależne od jego stężenia we krwi.
 
Zgodnie z zobowiązującą klasyfikacją chorób ICD 10, zespół uzależnienia od alkoholu definiowany jest w kategoriach występowania co najmniej trzech objawów, które pojawiają się przynajmniej przez miesiąc lub rok w okresach kilkukrotnych, krótszych niż miesiąc.

 

1. Systematyczne picie, pomimo świadomości i dowodów występowania jego szkodliwości.
2. Tzw. głód alkoholowy, rozumiany jako poczucie przymusu picia lub jego pragnienie.
3. Zwiększona tolerancja spożywania alkoholu, by osiągnąć oczekiwany efekt upojenia.
4. Organizowanie życia wokół alkoholu kosztem relacji, obowiązków czy zainteresowań.
5. Trudność w ograniczeniu ilości wypijanego alkoholu, trudność z zakończeniem picia oraz upośledzenie zdolności powstrzymania się przed piciem.
6. Objawy zespołu odstawianego w obszarze fizjologii, takie jak: bezsenność, drżenie, nadciśnienie, narastający niepokój, a w końcu majaczenie.

Alkoholizm jest postępującym, przewlekłym schorzeniem, które powoduje szereg powikłań i zagraża życiu. U jego podstaw leżą czynniki biologiczne, środowiskowe, socjalne, genetyczne i psychologiczne. Do tej pory nie stworzono jednej, jasnej i precyzyjnej definicji naukowej choroby alkoholowej, pojawiają się za to coraz to nowe i poszerzone formy opisowe. Zgodnie z danymi Światowej Organizacji Zdrowia, alkohol stanowi wysoki czynnik ryzyka utraty zdrowia u Europejczyków i zajmuje niechlubne trzecie miejsce. Ryzyko zależy od ilości wypijanego alkoholu. Należy jednak pamiętać, że jak dotąd nie opracowano dawki, która byłaby całkowicie bezpieczna, tzn. takiej, która gwarantowałaby zupełny brak konsekwencji dla zdrowia.

Sprawdź również: Ukryta depresja u mężczyzn a uzależnienie od alkoholu

Diagnostyka. Fazy alkoholizmu 

Objawy charakterystyczne świadczące, że picie staje się problemem:

• Ilość i częstość wypijanego alkoholu zwiększa się.
• Alkohol staje się lekarstwem rozładowującym napięcia i frustracje.
• Picie alkoholu staje się stereotypem i rytuałem – narasta drażliwość w sytuacji nie napicia się, sytuacje związane z piciem dominują życie osoby.
• Pojawiają się sytuacje całkowitego upojenia.
• Alkohol spożywany jest w sytuacjach niedozwolonych – picie w pracy, podczas prowadzenia auta, w ciąży.
• Picie służy leczeniu objawów abstynencyjnych.
• Pojawiają się sytuacje niepamięci tego, co wydarzyło się podczas picia.
• Niepokojące objawy związane ze zdrowiem, sytuacją zawodową czy rodzinną nie prowadzą do zakończenia picia.

Musimy pamiętać, że nie każda osoba pijąca w nadmiarze alkohol jest uzależniona. Aby dokonać rozróżnienia, konieczna jest szczegółowa diagnostyka. Przy badaniu w kierunku choroby alkoholowej bierze się pod uwagę wywiad z osobami bliskimi, wywiad z pijącym, wywiad środowiskowy, a także badanie stanu psychicznego i fizycznego. Najbardziej znane testy, na podstawie których można z dużym prawdopodobieństwem stwierdzić uzależnienie od alkoholu, to test MAST, Jellinka, test Baltimorski oraz test przesiewowy AUDIT.

Uzależnienie od alkoholu można diagnozować na podstawie objawów somatycznych, takich jak: dolegliwości ze strony układu pokarmowego, nudności poranne, niewydolność wątroby czy zapalenie trzustki. Występuje żółtaczka, objawy neurologiczne, takie jak drżenie, zaburzenia równowagi chodu, drgawki, zespół móżdżkowy z ataksją. Wyniszczenie organizmu, niedokrwistość, charakterystyczny zapach oraz zmiany związane z wyglądem twarzy, takie jak obrzęk, zaczerwienienie i zmiany naczyniowe.
Podejrzenie choroby alkoholowej w wywiadzie psychiatrycznym charakteryzują następujące objawy: zaburzenia pamięci, koncentracji, niepokój, drażliwość, zaburzenia snu i nietypowe objawy depresyjne, zachowania dysforyczne i agresywne.

Zmiana zachowań pod wpływem alkoholu objawi się w pewnych bardzo charakterystycznych zaburzeniach psychotycznych, takich jak urojenia, zdrady, omamy słuchowe i wzrokowe. Objawy zespołu abstynencyjno-odstawionego, padaczki alkoholowej, halucynozy alkoholowej czy majaczenia, stanowią dla lekarza podstawę do rozpoznania uzależniania od alkoholu.

Typologia alkoholizmu

Obowiązujący podział na alkoholizm przewlekły i nałogowy okazuje się niewystarczającym. Charakterystyki alkoholizmu bazują bardziej na doświadczeniach autorów i stanowią opisy. Profesor Antoni Kępiński w książce Rytm życia opisał pięć typów picia:

• Typ neurosteniczny: alkohol staje się lekiem na zmęczenie, napięcie, rozdrażnienie, a jego picie ma funkcję poprawy nastroju.
• Typ kontaktowy: alkohol sprzyja przełamywaniu barier i stanowi pomoc przy nawiązywaniu kontaktów.
• Typ heroiczny: picie daje poczucie mocy, siły i wpływu oraz poczucie nieśmiertelności. Odhamowuje zachowania chuligańskie.
• Typ dionizyjski: picie pozwala oderwać się od otaczającej rzeczywistości.
• Typ samobójczy: picie wywala zachowania autodestrukcyjne, autoagresywne. Pije się do nieprzytomności.

Stadia choroby alkoholowej

Aby mówić o stałej, znaczącej zmianie zachowań powodowanych piciem, musimy przeanalizować występujące u osoby pijącej stadia rozwoju uzależnienia.

Objawowe
Picie alkoholu staje się reakcją na pojawiające się trudności, zaczyna być systematyczne i dominujące. Rozpoczyna się od picia towarzyskiego w gronie znajomych. Picie redukuje przykre doznania i stany psychiczne, sprawia dużą przyjemność. Alkohol uśmierza pojawiające się doświadczenie emocjonalnego cierpienia, można powiedzieć, że je koi. To stadium sprawia, że tolerancja na ilość wypijanego alkoholu zwiększa się, a tolerancja do radzenia sobie z trudnościami maleje.

Zwiastunów
W tym stadium zaczynają pojawiać się okresy niepamięci związane z piciem, tzw. palimpsesty alkoholowe. Mimo tego, że osoba jest przytomna i świadoma, nie pamięta tego, co robiła w trakcie picia. Przyjęło się mówić potoczne, że to efekt tzw. zerwanego filmu, który przestaje być sporadyczny, a staje się systematyczny. Picie zaczyna być maskowane, a osoba uzależniona pije po kryjomu, w samotności, pije również przed spotkaniem towarzyskim, a wypijane dawki są coraz większe. Pojawia się poczucie winy i racjonalizacja zachowań związanych z piciem.

Ostre, zwane krytycznym
W tej fazie picia osoba przestaje dbać o siebie, o higienę osobistą i odżywianie. To faza wyniszczenia, charakteryzująca się głodem alkoholowym. Nawet jeśli występują dłuższe okresy abstynencji, po wypiciu kończą się upojeniem całkowitym. Na tym etapie zaawansowanego picia zaczynają się trwałe zmiany zachowań. Mogą występować urojenia zdrady. Pojawia się agresja, osłabienie libido i działania mające na celu gromadzenie alkoholu na zapas. Występuje całkowita utrata kontroli nad ilością wypijanego alkoholu, a tolerancja i zależność fizjologiczna wzrastają tak bardzo, że w zasadzie picie musi być stałe. W tej fazie osoba nie jest w stanie pełnić funkcji społecznych, rodzinnych i zawodowych.

Przewlekłe
Następuje spadek sprawności intelektualnej i fizycznej oraz występujące ciągi picia. Zapotrzebowanie jest bardzo wysokie, a tolerancja psychiczna coraz niższa. Pojawiają się psychozy alkoholowe, lęki, niepokoje, brak zdolności funkcjonowania w środowisku. W tej fazie alkoholik zaczyna mieć kłopoty socjalne, żyje na marginesie społecznym, pije alkohole niespożywcze. Zaczyna słabnąć system ochronny, a picie niepoddawane leczeniu prowadzi do śmierci.

Zmiany zachowań wynikające z picia alkoholu 

Na skutek przewlekłego używania substancji psychoaktywnych zaczynają pojawiać się różne zaburzenia psychiczne, z których najpoważniejsze to zaburzenia świadomości, zespoły psychotyczne i amnestyczne. Poważnym problemem u alkoholików jest wysoka skłonność do samobójstw. Trudno określić skalę zjawiska, bo zachowania te są zamaskowane, a wiele z nich może być zdiagnozowanych jako nieumyślne przedawkowanie alkoholu. W przebiegu zespołu abstynencyjnego u około 15% alkoholików pojawią się majaczenia i drżenie, które ma zazwyczaj bardzo dramatyczny przebieg. Cechuje się zaburzeniami świadomości i postrzegania. Alkohol jest najpopularniejszą używką, która wywołuje liczne zaburzenia zachowania, zespoły chorobowe, a pośrednio stanowi przyczynę chorób somatycznych. 

Wpływ picia na problemy osobiste

Picie alkoholu jest elementem, który na stałe zagościł w obszarze akceptowanych w kulturze Zachodu zachowań. Stanowi to przyczynek do zacierania się granic pomiędzy piciem towarzyskim a uzależnieniem. W Polsce ok. 800 tysięcy osób jest uzależnionych od alkoholu, lecz z leczenia korzysta około 150 tysięcy, czyli nawet nie połowa – tak donosi Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Warto wspomnieć, że ponad 50% czynów karalnych przeciwko zdrowiu i życiu popełniają osoby pod wpływem alkoholu: 65% zabójstwa, 54% uszkodzenia ciała, 58% gwałty, wypadki drogowe powodowane przez osoby pod wpływem alkoholu to ponad 20%. Według badań przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych około 13% populacji w ciągu całego swojego życia nadużywa alkoholu lub wykazuje objawy choroby alkoholowej.

Uzależnienie rozwija się u około 5 do 10% osób spożywających alkohol. Osoby pod wpływem alkoholu często zachowują się „nienormalnie”, co z psychiatrycznego punktu widzenia oznacza zaburzenia psychiczne wywołane zatruciem lub przewlekłym nadużywaniem. Objawy majaczeniowe i abstynencyjne zaczynają występować w momencie trzeźwienia.

Do wewnętrznych źródeł czynników aktywizujących mechanizmy uzależnienia należą uszkodzenia organizmu oraz choroby somatyczne i psychiczne, deficyt praktycznych umiejętności życiowych oraz destrukcyjna orientacja życiowa i związane z nią problemy osobiste. Do zewnętrznych, sytuacyjnych źródeł czynników należą narastający stres i trwałe uszkodzenia ważnych relacji społecznych. Utrata kontroli nad piciem i zjawisko głodu alkoholowego zaliczane są do podstawowych kryteriów uzależnienia. Wiele innych objawów i chorób somatycznych oraz poważnych zaburzeń psychicznych wymaga dokładnej diagnozy. 

W stronę zaburzeń psychicznych

Konsekwencją nieleczenia alkoholizmu oraz picia patologicznego są poważne zaburzenia psychiczne.

1. Alkoholowy zespół odstawienny (abstynencyjny) stanowią objawy pojawiające się u osób uzależnionych od alkoholu w chwili zaprzestania lub radykalnego zmniejszenia jego spożycia. Objawy są bardzo zróżnicowane, o różnym nasileniu. Mogą trwać od kilku godzin i charakteryzować się drżeniem, bólem głowy, rozdrażnianiem, irytacją czy bezsennością, potocznie zwane kacem oraz takie, które trwają powyżej tygodnia i stanowią zagrożenie życia wymagające hospitalizacji. Objawy są w nasileniu wysokim. Towarzyszy im pobudzenie ze strony układu nerwowego, objawy psychotyczne i poważne zaburzenia świadomości. Po ustąpieniu objawów zespołu abstynencyjnego zawsze zalecane jest podjęcie leczenia uzależnienia od alkoholu (odwyk). Leczenie odbywa się w poradniach leczenia uzależnień, samopomocowych grupach AA, także w dziennych i całodobowych oddziałach leczenia uzależnień. Leczenie prowadzą psychiatrzy, psycholodzy, terapeuci uzależnień, niejednokrotnie przy wsparciu pracowników socjalnych.
2. Padaczka alkoholowa nie jest padaczką w ścisłym znaczeniu tego słowa, ponieważ u jej przyczyn nie leżą zaburzenia biochemii mózgu. Przyczyną padaczki alkoholowej jest odstawienie lub ograniczenie picia alkoholu. Jak do tego dochodzi? Alkohol powoduje podwyższenie progu drgawkowego. Gdy pije się długo i dużo, to organizm zaczyna przyzwyczajać się do tej ilości, uzależniając się od niej. Odstawienie sprawia, że próg drgawkowy maleje gwałtownie, a konsekwencją tego są objawy przypominające padaczkę. Padaczka alkoholowa występuje u około 5 do 25% u osób z zaawansowanym alkoholizmem. Może być powodowana spadkiem poziomu magnezu, nadmiernego nawodnienia mózgu, organicznego uszkodzenia mózgu spowodowanego piciem. Padaczka alkoholowa inaczej nazywana jest drgawkowym napadem abstynencyjnym. Napady drgawkowe ustępują samoczynnie w ciągu 7 do 10 dni i nie pojawiają się ponownie, jeśli osoba wytrwa w abstynencji lub zmniejszy ilość wypijanego alkoholu.
3. Delirium tremens, inaczej majaczenia alkoholowe lub biała gorączka. To stan zaburzeń świadomości z omamami, urojeniami i iluzjami trwającymi do tygodnia. Towarzyszą mu zaburzenia wegetatywne oraz objawy somatyczne. Jest konsekwencją zmniejszenia lub odstawienia pitego alkoholu. Chory widzi małe poruszające się zwierzęta (myszki, nici). Omamom scenicznym towarzyszą urojenia, chory czuje się bezradny i zalękniony. Jest pobudzony psychoruchowo i cierpi z powodu licznych objawów wegetatywnych. Nieleczone majaczenie może prowadzić do śmierci (poniżej 4%) z powodu powikłań sercowo-naczyniowych, zaburzeń elektrolitowych i infekcji. Delirium tremens wymaga leczenia szpitalnego, tradycyjnie pacjenci są przyjmowani na oddziały psychiatryczne.
4. Halucynoza alkoholowa, nazywana również omamicą alkoholową, w której klinicznym obrazie dominują omamy słuchowe (chory może słyszeć głosy nakazujące mu popełnić samobójstwo). Współwystępują omamy dotyczące innych zmysłów, np. dotykowe (chory ma wrażenie, że coś porusza się pod jego skórą lub chodzi po niej) oraz urojenia (chory twierdzi, że jest podsłuchiwany czy podglądany). Halucynoza nierozerwalnie wiąże się z wieloletnim i intensywnym piciem, ale jest stosunkowo rzadkim powikłaniem, ponieważ jej rozpoznanie dotyczy nie więcej niż 0,4 do 0,7 pacjentów z chorobą alkoholową. Ostra postać omamicy występuje około dzień lub dwa po zaprzestaniu picia. Po ustąpieniu objawów może pojawić się przewlekła halucynoza alkoholowa, psychoza Korsakowa, a także otępienie alkoholowe.
5. Zespół amnestyczny alkoholowy Korsakowa. To zaburzenie jako pierwszy opisał i badał rosyjski neurolog i psychiatra Siergiej Korsakow. W latach 1887–1891 publikował artykuły, w których opisywał pacjentów nadaktywnych ze świadomościową zaburzoną, u których w obrazie klinicznym główną rolę pełniły deficyty pamięci. Współcześnie uznaje się te objawy (mimo różnej etiologii) za efekt choroby alkoholowej, w której zbyt duże dawki alkoholu prowadzą do niszczenia ciał suteczkowatych w mózgu, co w konsekwencji prowadzi do niezdolności zapamiętywania nowych informacji. Osoby z zespołem amnestycznym Korsakowa są w stanie przypominać sobie różne zdarzania z przeszłości, ale bez umiejętności ich chronologicznego porządku. Wspomnienia są raczej chaotyczne, zdezorganizowane i pozbawione relacji do siebie nawzajem. Zmiany chorobowe wywołuje niedobór tiaminy. Inne charakterystyczne objawy, to utrata pamięci świeżej oraz niepohamowane konfabulacje.
6. Encefalopatia Wernickiego. To zespół objawów neurologicznych wstępujących u alkoholików. Opisany został w 1881 roku przez niemieckiego neurologa i psychiatrę Carla Wernickiego. Przyczyną jest przewlekły alkoholizm oraz dieta uboga w tiaminę. Do charakterystycznych objawów zalicza się oczopląs, podwójne widzenie, nieskoordynowane ruchy, amnezję, stupor, nawet śpiączkę. Podczas leczenia z reguły większość objawów ustępuje (z wyjątkiem ataksji i oczopląsu). Zespół objawów ustępuje w ciągu kilkunastu dni albo przechodzi w opisywany zespół Korsakowa.
7. Zespół Otella nazywany inaczej obłędem zazdrości bądź obłędem alkoholowym. Jest charakterystyczny dla choroby alkoholowej, ale w wywiadzie alkohol nie musi występować, gdyż u jego podłoża mogą być zaburzenia osobowości, paranoiczne i psychopatyczne predysponujące do zespołu Otella. W formie typowej występuje u alkoholików lub w upojeniu alkoholowym, a objawia się urojeniami niewierności partnera. Osądy i oskarżenia są podobne, jak te występujące w zazdrości, ale o zdecydowanie większym zasięgu i intensywności (grono kochanków jest ogromne, a dowody, nawet oczywiste - niewystarczające). W ICD 10 zespół Otella zalicza się do zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania spowodowanych użyciem alkoholu (zaburzenia psychotyczne) z oznaczeniem F10.5. Do powstania zespołu Otella predysponuje istniejąca przed zachorowaniem osobowość paranoiczna. Zespół Otella zalicza się do przewlekłych psychoz alkoholowych, który może trwać całe życie. Jest trudny w leczeniu (stosuje się leki przeciwpsychotyczne), niestety ich skuteczność w większości bywa niezadowalająca. Nazwa choroby pochodzi od bohatera tragedii Szekspira, który odczuwał patologiczną zazdrość o partnerkę, mimo że nie było ku temu żadnych racjonalnych podstaw czy dowodów. Stan ten jest wynikiem urojenia i zdecydowanie częściej dotyka mężczyzn alkoholików, choć istnieją przypadki zachorowania u kobiet i osób starszych, u których diagnozuje się psychozę starczą (u podstawy są zmiany neuronalne Ośrodkowego Układu Nerwowego). Dla zespołu Otella charakterystyczne są wymuszenia (niejednokrotnie bardzo brutalne) przyznania się do winy zdrady. W pełnym rozwoju choroby osoba staje się opętana myślą o niewierności partnera. Skutkuje to śledzeniem (robienie zdjęć, wchodzenie na drzewa, wielogodzinne obserwowanie w ukryciu) po to, by znaleźć potwierdzenie dla własnych urojeń. Ponadto narasta przekonanie o istnieniu zmowy i zagrożenia. Tego typu urojenia nabierają często charakteru prześladowczego. Znane są przypadki, że domniemany kochanek staje się obiektem ataku, poważnego uszkodzenia ciała czy zabójstwa w wyniku urojonych motywów.

Kontakt z osobą z problemem alkoholowym

1. Z pacjentem pod wpływem zatrucia alkoholem lub z zaburzeniami będącymi konsekwencją jego nadużywania należy postępować jak z osobą chorą i konsekwentnie rozumieć jej objawy jako przejaw zaburzeń psychicznych. Dla osób pod wpływem alkoholu charakterystyczna jest odmowa współpracy, zachowania nacechowane agresją, uporczywe powtarzanie destrukcyjnych zachowań oraz brak krytycyzmu. Wiele osób kontaktujących się czy badających alkoholików wyraża wobec nich bardzo negatywny stosunek poprzez osądzanie moralne. Taka postawa utrudnia, a czasem uniemożliwia, nawiązanie kontaktu.
2. Optymalne warunki do wywiadu czy diagnozy zapewni wyrozumiała, nieoceniająca postawa oraz respektowanie faktu, że trudności wynikają z natury omawianych zaburzeń.
3. Wskazane jest uniknie zachowań, które mogą być interpretowane jako demonstracja siły i budzić poczucie zagrożenia. Należy pamiętać, aby nie traktować poważnie i personalnie obraźliwych zwrotów ze strony osoby, z którą prowadzony jest wywiad.
4. Wskazane jest zachowanie sceptycyzmu wobec informacji podawanych przez chorego. Zaprzeczenie jest jednym z najczęstszych mechanizmów obronnych w kontakcie z osobami uzależnionymi od alkoholu. Alkoholicy w wywiadach nagminnie pomniejszają ilości wypijanego alkoholu i unieważniają jego szkodliwość.
5. Warto uzyskać informacje o osobie z innych źródeł, ponieważ niejednokrotnie zebranie wywiadu bywa niemożliwe ze względu na poziom dezorganizacji życia lub negatywne nastawienie do pracownika socjalnego.
6. Istotne jest, aby alkoholik zrozumiał sytuację, w której jest i sam zdecydował się na leczenie. Kierowanie wbrew woli, na siłę, osoby do poradni czy ośrodka nie przyniesie efektów.

***
Na zakończenie chciałabym zachęcić czytelników do zobaczenia kilku filmów dotykających tematu alkoholizmu i ukazujących proces zmiany zachowania i pogrążania się w chorobie alkoholowej. Film z 2006 roku, Wszyscy jesteśmy Chrystusami, opowiadający o problemach alkoholowych głównego bohatera i jego relacji z synem, historii ran, strat i cierpienia zadanego sobie i bliskim przez picie. Adaptacja powieści Jerzego Pilcha Pod mocnym aniołem z 2014 roku w której pisarz alkoholik próbuje wyjść z zaklętego kręgu nałogu. I wreszcie nowy obraz Kingi Dębskiej Zabawa zabawa z 2018 roku opowiadający o alkoholizmie kobiet. 

Sprawdź również: Wsparcie psychologiczne w zapobieganiu nawrotu choroby alkoholowej

Literatura:

1. Chodkiewicz J., Gąsior K., Wybrane zagadnienia psychologii alkoholizmu, Wydawnictwo Diffin, Warszawa 2013.
2. Cierpiałkowska  L., Ziarko M., Psychologia uzależnień – alkoholizm, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010.
3. Cierpiałkowska L., Psychopatologia, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2016.
4. Brown T., Scott A., Pullen I., Stany nagłe w psychiatrii, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1994.
5. Golec S., Kokoszka A., Postępowanie w nagłych zaburzeniach psychicznych. Podstawy psychiatrii interwencyjnej, Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków 2002.