Systemowa terapia rodzin w kontekście pracy socjalnej

Niemalejące zainteresowanie naukowców oraz specjalistów z zakresu antropologii, socjologii, psychologii, pedagogiki, pracy socjalnej – zarówno w wymiarze teoretycznym – jak i praktycznym – wzbudza rodzina. Powstają nowe opracowania, nieustające badania, pytania i wątpliwości co do jednoznaczności definicji oraz wpływu rodziny na rozwój mikro- i makrospołeczeństw. Lewis Henry Morgan, przedstawiciel ewolucjonizmu w naukach społecznych, w 1877 roku wydał swoją najgłośniejszą książkę Społeczeństwo pierwotne, w której zawarł teorię dotyczącą ewolucji społeczeństw, analizując również rozwój rodziny i zbiorowości związanych pokrewieństwem. W późniejszych pracach Bronisław Malinowski, polski antropolog społeczny, poddał krytyce jego poglądy. Obszar XIX-wiecznych badań stanowi wstęp i bazę, na której w znaczącym stopniu opierają się współczesne koncepcje rozumienia tego, czym jest rodzina wraz ze wszystkimi modyfikacjami i krytyką pierwotnych ujęć. Jednak szczególną właściwością wiedzy na temat tego czym jest rodzina dysponuje każdy człowiek indywidualnie, tworząc ją zgodnie z własnym doświadczeniem, wyznaniem, obserwacjami i światopoglądem. Jeśli przeważają wyłącznie kwestie indywidualne i rangę najwyższą przypisuje się osobistemu modelowi – patrząc na rodziny funkcjonujące inaczej niż własna przez pryzmat jedynie prywatnej wizji – perspektywa zniekształca się. Modele funkcjonowania rodzin są niezwykle różnorodne i kreują się w zależności od tradycji, poglądów społeczno-kulturowych, religijnych czy ról związanych z płciami. Mamy definicję rodzin patchworkowych, Kościół Katolicki przyjmuje definicję rodziny zgodnie z Katechizmem Kościoła Katolickiego, różne formy rodziny kategoryzowane według odmiennych kryteriów, takie jak: związek partnerski, konkubinat, związek cywilny. Współcześnie funkcjonują alternatywne formy rodziny: rodzina zastępcza, adopcyjna, zrekonstruowana, oparta na związku homoseksualnym czy rodzina niepełna. Jednak niezależnie od definicji, to podstawowa grupa społeczna, intymny związek ludzi opierający się na wzajemnym uczuciu, współdziałaniu, wzajemnej odpowiedzialności, na której opierają się społeczeństwa i która społeczeństwa buduje. Praca z rodziną funkcjonującą nieco inaczej niż przyjęty stereotypowy obraz wymaga sporej odwagi i szczególnego rodzaju otwartości na to, że nie każda rodzina będzie funkcjonowała w sposób zgodny z tym, jak chcielibyśmy ją widzieć. To szczególne zadanie dla pracowników socjalnych, którzy jednokrotnie stają się dobrymi duchami rodzin, ich opiekunami, a przez niektóre systemy zaczynają po pewnym czasie być traktowani jako ich „przyszywani” członkowie. Umiejętność pomagania rodzinom musi opierać się na zdolności do wychodzenia poza indywidualne koncepty i teorie, jak również na podstawach teoretycznych. W tym artykule spróbuję przedstawić paradygmat związany z systemowym rozumieniem rodziny oraz różnorodnością potrzeb i oczekiwań.
Pisząc niniejszy tekst, przypominam sobie pierwszą pracę w szkole podstawowej, tuż po studiach. Do moich obowiązków należało m.in. kontaktowanie się z pracownikiem socjalnym w celu omawiania sytuacji rodzin „patologicznych” (obecnie, co piszę z duża radością, to pojęcie zostało zastąpione hasłem „Rodziny niewydolne wychowawczo”). Omówienie sytuacji było wstępem do odwiedzenia takiej rodziny w domu, aby sprawdzić warunki, w jakich wychowują się dzieci objęte obowiązkiem szkolnym. Zachowanie pozycji dystansu, odpowiedniego poziomu refleksyjności i szacunku wobec kontekstu kulturowego, pozwoliło mi nie wpaść w rodzaj demagogicznego myślenia o tym, jak musi być. Rodziny romskie, objęte opieką socjalną, funkcjonowały zupełnie inaczej niż nuklearne rodziny o wysokim statusie finansowym, objęte dozorem kuratora i „Niebieską Kartą”. Rozumienie zjawisk życia rodzinnego i samej struktury rodziny oraz jej wewnętrznej kultury musi być interpretowane w znacznie szerszej perspektywie niźli tylko własna. Rodzina to zjawisko socjologicznie i psychologicznie wielowymiarowe, wymagające przy udzielaniu pomocy zarówno wnikliwego wywiadu, jak i uważnej obserwacji. Każda rodzina ma swój unikalny i niepowtarzalny sposób komunikacji, obowiązujących ról, władzy i kontroli. Każda rodzina posiada mikrokulturę, przekazy międzypokoleniowe, mity rodzinne czy wzorce, które determinują życie rodziny w sposób s...