Praca socjalna z osobami starszymi

Proces starzenia kojarzy się między innymi z bólem, samotnością, brakiem radości z życia, ograniczoną decyzyjnością, brakiem poczucia bezpieczeństwa. Czy tak musi wyglądać życie osoby w podeszłym wieku? Na co ma wpływ pracownik socjalny? Jak pracownik socjalny może odnaleźć się w relacji z osobą starszą? Według statystyk, Polska jest krajem dotkniętym starością demograficzną. Udział w społeczeństwie osób powyżej 65. roku życia jest wyższy niż 7 procent. Ponadto, według danych GUS, obecna mediana wieku w Polsce oscyluje wokół 40 lat. Prognozy demograficzne wskazują, że Polska jest jednym z najszybciej starzejących się krajów Europy. Szacuje się, że do 2040 roku mediana wieku będzie wynosić 50 lat¹. Zaprezentowane dane pozwalają wywnioskować, że w kolejnych latach zapotrzebowanie na opiekunów osób starszych będzie jedynie wzrastać, co pozwala sądzić, że temat starzenia się jest istotną kwestią. Warto również mieć na uwadze fakt, że kontakt z osobami w podeszłym wieku nie musi dotyczyć jedynie pracy, ale również relacji rodzinnych, przyjacielskich i koleżeńskich. Poniżej przedstawionych zostało kilka fundamentalnych zasad, dzięki którym nie tylko naszą postawą nie skrzywdzimy, a będziemy w stanie pozytywnie wpływać na życie osób starszych. 

Cele i zadania pracy socjalnej z osobami starszymi 

Zagadnienia z zakresu definicji pracy socjalnej, obowiązków oraz kompetencji osób udzielających pomocy osobom starszym zostały wyczerpująco opisane w wielu pozycjach oraz omówione w trakcie szkoleń, dlatego podsumuję jedynie najistotniejsze kwestia, a osoby chcące zgłębić ten temat zapraszam do cytowanych źródeł bibliograficznych. 
W szerokim znaczeniu „praca socjalna może przyjąć postać działań o charakterze opiekuńczym, kompensacyjnym lub pomocowym. W każdym przypadku może i powinna ona być pracą socjalno-wychowawczą, zmierzającą do zapewnienia starszej osobie możliwości pełnego rozwoju.”² Najistotniejszymi celami pracy socjalnej z ludźmi starszymi według Ewy Kantowicz będą: 

1.         Utrzymanie samodzielności życiowej seniorów. 
2.         Zachowanie aktywności osób w starszym wieku. 
3.         Przygotowanie ludzi starszych do starości jako fazy życia.
4.         Zapobieganie osamotnieniu, izolacji społecznej, marginalizacji i wykluczeniu społecznemu osób starszych.
5.         Integracja społeczna ludzi starszych.
6.         Zapewnienie seniorom korzystnego środowiska życia.

Postępowanie według zasady złotego środka będzie istotną postawą we wszystkich, wyżej wymienionych celach, lecz w sposób szczególny reguła ta będzie ważna w kwestii samodzielności życiowej seniorów. Jednym ekstremum, na którym należy się skupić, jest znany w psychologii termin „wyuczonej bezradności”. W kontekście pracy z osobami starszymi będzie on oznaczał taką sytuację, w której senior przyzwyczaja się do „pomocy” na tyle, że samodzielnie nie podejmuje wysiłku, aby dbać o swoje potrzeby. Taki stan rzeczy jest sprzeczny z założeniami pracownika socjalnego, który powinien pomagać swoim podopiecznym w usamodzielnianiu się. Ponadto, wyuczona bezradność negatywnie wpływa na zdrowie psychiczne i fizyczne osoby starszej, gdyż osoba wyręczana wykonuje coraz mniej aktywności, co wpływa negatywnie na jej stan zdrowia. Aby nie dopuścić do sytuacji zaniedbania poprzez wyręczanie osoby starszej, należy każdorazowo zachęcać seniora do podejmowania wyzwań, np. do samodzielnego wstania z fotela lub łóżka, samodzielnego umycia jakiejś części ciała, samodzielnego poruszania się itd. Wbrew pozorom łatwo doprowadzić do wyuczonej bezradności, gdyż dla opiekuna wygodne może okazać się zrobienie określonej czynności za podopiecznego, gdyż jest to szybsze, dokładniejsze, a przecież „nie ma czasu. Wyręczanie w takim wydaniu nie jest już pomocą, ale krzywdzeniem. Tak, nadopiekuńczość jest formą wyrządzania krzywdy osobie, nad którą sprawuje się opiekę. 
Amerykański badacz samotności James J. Lynch w prowadzonych od 40 lat badaniach nad wpływem samotności na zdrowie człowieka dochodzi do wniosku, że wskaźnik śmiertelności jest wyższy wśród osób rozwiedzionych, owdowiałych i żyjących samotnie, bez względu na rasę i płeć. Zgodnie z jego teorią kontakty z innymi są kluczowe dla zachowania zdrowia.³ Lynch nie jest jedynym badaczem, który doszedł do takich wniosków. Wystarczy przyjrzeć się samopoczuciu osoby w podeszłym wieku, która podtrzymuje kontakty czy to z członkami rodziny, przyjaciółmi, czy to w grupach seniorów lub organizowanych grupach pomocowych dla osób niepełnosprawnych lub starszych. Łatwo dojść do wniosku, że w większości przypadków spędzanie aktywnie czasu wśród ludzi działa pozytywnie nie tylko pod kątem zdrowia emocjonalnego, ale także fizycznego. Dbanie o podtrzymanie kontaktów osób starszych jest doskonałą formą profilaktyki zdrowotnej, która – miejmy nadzieję – szybko stanie się standardem wśród kompleksowej pomocy społecznej osobom starszym. Wspomniane wcześniej cele wskazane przez  E. Kantowicz moglibyśmy skategoryzować jako psychologiczne (3, 4), fizyczne (2, 6), oraz te z pogranicza psychologicznych oraz fizycznych (1, 5). Bardzo istotną z punktu widzenia socjologicznego jest praca w sferze zarówno psychologicznej, jak i fizycznej. Jak zatem stać się wsparciem dla osób na poziomie psychologicznym oraz transcendentnym? 

Co powinien wiedzieć każdy opiekun

Prawidłowe starzenie u osoby zdrowej jest procesem łagodnym. Proces ten możemy podzielić na dwie podstawowe kategorie: starzenie się fizjologiczne oraz psychologiczne. Fizjologicznymi aspektami starzenia się będą stałe i powolne zmniejszanie rezerw czynnościowych narządów, pogarszanie kontroli homeostazy, zanik chęci do ruchu. Statystycznie, wiek życia w zdrowiu wynosi 64 lata, przeważnie od 45 roku życia krzywa fizjologiczna obniża się gwałtownie, a kwestią osobniczą jest, w jakim tempie będzie przebiegał ten proces. Odpowiednie wsparcie opiekuna, np. zachęcanie do ruchu osoby starszej, może spowolnić proces starzenia się fizjologicznego. 
Podążając za psychologiem Karoliną Jurgą⁴, psychologiczne starzenie się objawiać będzie się poprzez zmiany w zakresie: 

•         osobowości,
•         funkcji poznawczych, 
•         zdolności adaptacyjnych, 
•         relacji społecznych,
•         zdolności do odpowiedzi na stres środowiskowy. 

Należy podkreślić, że prawidłowe starzenie się nie obejmuje zmian świadomościowych. Nawiązując do wyszczególnionych podpunktów, warto zatrzymać się nad obniżoną zdolnością zapamiętywania oraz przywoływania wspomnień, co w kontakcie z osobami starszymi może budzić lęk i pytanie „czy to już Alzheimer?”. Gdy słyszymy zatem tę samą historię kilka razy, gdy pojawią się trudności z orientacją w nowym miejscu lub trudności w znalezieniu odpowiedniego słowa, nie musi to wskazywać na chorobę, a jedynie na zdrowy proces starzenia się. Jak informuje Karolina Jurga, dopiero gdy symptomy zaczną się nasilać w krótkim czasie, należy wysłać podopiecznego na badania do lekarza pierwszego kontaktu lub geriatry. 
Starzenie się patologiczne najczęściej objawia się pogorszeniem sprawności psychofizycznej, które wyraźnie utrudnia właściwe funkcjonowanie w życiu codziennym. Przyczyn będziemy się doszukiwać w typowych chorobach oraz ich następstwach. Najczęstsze z nich: 

1. Otępienie, demencja – zespół otępienny to zespół objawów wywołany chorobą mózgu, zwykle przewlekłą lub o postępującym przebiegu, charakteryzujący się klinicznie licznymi zaburzeniami wyższych funkcji korowych, takich jak pamięć, myślenie, orientacja, rozumienie, liczenie, zdolność do uczenia się, język i ocena. Ponadto zaburzeniom funkcji poznawczych często towarzyszą, lub nawet je poprzedzają, zaburzenia emocjonalne, zaburzenia zachowania i motywacji.⁵
2. Alzheimer – postępująca choroba neurodegeneracyjna, która polega na odkładaniu się blaszek starczych w przestrzeni międzykomórkowej mózgu. Choć przyczyny wciąż nie są w pełni znane, to...