Zatrudnienie pracowników socjalnych
– prawa i obowiązki

Przed wejściem w życie nowelizacji ustawy o pomocy społecznej, brak ustawowych regulacji gwarantujących uprawnienia i wzmożoną ochronę pracowników socjalnych miał być zrekompensowany w odrębnej ustawie o zawodzie pracownika socjalnego, której projekty były przygotowywane, uzgadniane ze związkami zawodowymi i środowiskiem zawodowym pracowników socjalnych. Ustawa ta nie została jednak w ostateczności uchwalona. W zamian niektóre z rozwiązań prawnych zawartych w projekcie ustawy zostały włączone do działu II, rozdziału 2 („Pracownicy socjalni”), określającego status pracowników socjalnych w obowiązującej ustawie o pomocy społecznej. Pomimo zgłaszania przez środowiska zawodowe postulatów związanych z koniecznością zapewnienia pracownikom socjalnym szczególnych przywilejów emerytalnych, nie zostali oni zaliczeni do grup zawodowych wymagających szczególnych uprawnień emerytalnych czy rentowych ze względu na zatrudnienie w szczególnych warunkach. Wyjątkiem jest regulacja Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, przyznające uprawnienia emerytalne w niższym wieku emerytalnym pracownikom wykonującym pracę personelu placówek opieki społecznej, tj. „w domach pomocy społecznej dla nieuleczalnie i przewlekle chorych, umysłowo upośledzonych dorosłych i umysłowo niedorozwiniętych dzieci”.
Podobnie sformułowane, pomijające pracowników socjalnych, przepisy znalazły się także w obowiązującej ustawie o emeryturach pomostowych, wymieniającej w swym wykazie prac o szczególnym charakterze, stanowiącym Załącznik nr 2 do ustawy, prace personelu sprawującego opiekę nad mieszkańcami domów pomocy społecznej dla przewlekle psychicznie chorych, niepełnosprawnych intelektualnie dzieci i młodzieży lub dorosłych.

Szczególne uprawnienia pracownicze pracowników socjalnych

Do przywilejów mających na celu podniesienie znaczenia zawodu pracownika socjalnego zaliczyć należy dodatkowy urlop wypoczynkowy, przyznawany raz na dwa lata w wymiarze 10 dni roboczych. Przysługuje on jednak wyłącznie pracownikom socjalnym zatrudnionym w ośrodku pomocy społecznej lub powiatowym centrum pomocy rodzinie, zajmującym się pracą socjalną oraz przeprowadzaniem rodzinnych wywiadów środowiskowych. 

   WAŻNE

Należy wskazać, że nabycie prawa do dodatkowego urlopu wymaga zajmowania się zarówno wywiadami, jak i pracą socjalną przez pięć lat. Co ważne, przepisy nie uzależniają prawa do urlopu od wymiaru czasu spędzonego w terenie ani nie wskazują na konieczność zachowania określonej proporcji między pracą w terenie a innymi czynnościami wykonywanymi przez pracowników socjalnych. Jeśli więc pracownik socjalny zajmuje się pracą socjalną i wywiadami środowiskowymi, to niezależnie od tego, ile czasu zajmują mu te czynności, jest uprawniony do dodatkowego urlopu wypoczynkowego (w pełnym wymiarze). 

Z brzmienia przepisu wynika więc, że prawo do dodatkowego urlopu przysługuje nawet pracownikowi socjalnemu zatrudnionemu w niepełnym wymiarze czasu pracy.

Omawiane uprawnienie przysługuje pod warunkiem przepracowania nieprzerwanie i faktycznie co najmniej pięć lat. Ustawodawca nie wskazuje bezpośrednio miejsca zatrudnienia, toteż można przyjąć, że wystarczy wykonywanie pracy w ośrodku pomocy społecznej i powiatowym centrum pomocy rodzinie lub też kontynuacja zatrudnienia w obrębie obu tych instytucji. Przesłankę „nieprzerwanego i faktycznego zatrudnienia” należy rozumieć w ten sposób, że przerwą w zatrudnieniu nie będzie korzystanie z pracownika z urlopu wypoczynkowego i urlopów okolicznościowych – przeciwna interpretacja prowadziłaby do absurdu. W przypadku okresowego powierzenia pracownikowi odmiennego zakresu obowiązków lub powierzenia innego stanowiska, okres uprawniający do uzyskania dodatkowego urlopu wypoczynkowego ulegnie wydłużeniu o czas, w którym pracownik socjalny wykonywał inne zadania. Niemniej, wymóg nieprzerwanego i faktycznego świadczenia pracy nie będzie spełniony w przypadku korzystania z urlopu bezpłatnego, w czasie którego ulegają zawieszeniu prawa i obowiązki stron stosunku pracy. W myśl art. 174 § 2 Kodeksu pracy, okresu urlopu bezpłatnego nie wlicza się do okresu, od którego zależą uprawnienia pracownicze. Podobnie należy traktować urlop wychowawczy, który jest rodzajem urlopu bezpłatnego. Dodatkowy urlop wypoczynkowy powinien zostać przez pracownika wykorzystany w sposób nieprzerwany, gdyż intencją jego wprowadzenia była konieczność zapewnienia pracownikom socjalnym możliwości zregenerowania sił i odpoczynku po obciążającej psychicznie pracy. Należy jednak zwrócić uwagę, że ustawa o pomocy społecznej nie zawiera zastrzeżenia co do jednorazowego wykorzystania urlopu dodatkowego, z tego względu pracodawca może przychylić się do wniosku pracownika o udzielenie urlopu w częściach. Dwuletni okres uprawniający do kolejnego urlopu liczy się, co do zasady, poczynając od dnia następującego po ostatnim dniu poprzedniego urlopu. Jednak w sytuacji niewykorzystania z różnych przyczyn urlopu dodatkowego bezpośrednio po nabyciu do niego prawa można uznać, iż prawo do kolejnego urlopu powstaje po dwóch latach od nabycia prawa do poprzedniego urlopu.

Dodatkowo, co istotne, prawo do dodatkowego urlopu wypoczynkowego pracownik socjalny nabywa „z dołu”, tzn. po przepracowaniu dwóch lat (art. 121 ust. 3 ustawy o pomocy społecznej). W związku z tym, że taki dodatkowy urlop przysługuje za okres przepracowany, a jego celem jest zapewnienie możliwości zregenerowania sił i odpoczynku po obciążającej psychicznie pracy, do dodatkowych urlopów pracowników socjalnych nie ma zastosowania zasada proporcjonalności urlopu wynikająca z Kodeksu pracy. Jeżeli zatem dojdzie do rozwiązania stosunku pracy w trakcie roku już po nabyciu prawa do takiego dodatkowego urlopu, przysługuje on pracownikowi w pełnym wymiarze, a nie proporcjonalnie do przepracowanego okresu zatrudnienia. Należy pamiętać o tym, iż dodatkowy urlop wypoczynkowy udzielany jest na wniosek pracownika socjalnego.

Dodatkowy urlop wypoczynkowy dla pracownika socjalnego to urlop wypoczynkowy, do którego stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu pracy o urlopach wypoczynkowych, bowiem, zgodnie z art. 123 ustawy o pomocy społecznej, do pracowników socjalnych stosuje się odpowiednio przepisy o pracownikach samorządowych, a z kolei ustawa o pracownikach samorządowych w art. 43 ust. 1 odwołuje się do stosowania Kodeksu pracy w sprawach inaczej nieuregulowanych. Mowa jest o dodatkowym urlopie wypoczynkowym, a przepisy o pomocy społecznej nie zawierają odrębnych reguł udzielania takiego urlopu. Zgodnie z Kodeksem pracy, wymiar urlopu wypoczynkowego dla pracownika zatrudnionego w niepełnym wymiarze czasu pracy ustala się proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy tego pracownika, biorąc za podstawę wymiar urlopu określony w art. 154 § 1 Kodeksu pracy, a niepełny dzień urlopu zaokrągla się w górę do pełnego dnia.

Powyższe oznacza, że w danym roku kalendarzowym, w którym pracownik socjalny nabył prawo do dodatkowego urlopu wypoczynkowego, pracownikowi socjalnemu przysługuje nie 20 lub 26 dni urlopu, ale odpowiednio: 30 albo 36 dni urlopowych. To zarazem oznacza, zgodnie z zasadą proporcjonalności urlopu w stosunku do wymiaru etatu, że pracownikowi socjalnemu zatrudnionemu na 1/2 etatu, przysługuje łączny wymiar wydłużonego urlopu wynoszący odpowiednio: 30 dni × 1/2 etatu – to jest 15 dni...