Wywiad z ofiarą przemocy

Cierpienie, którego doznaje osoba doświadczająca przemocy jest niezaprzeczalne. Obejmuje całą jej egzystencję – wymiar duchowy, fizyczny (cielesny), psychiczny (emocje i myślenie o sobie). Osoby doświadczając przemocy, doświadczają bólu fizycznego, cierpienia psychicznego, m.in. w postaci lęku, obniżonego poczucia własnej wartości. Problemy z wymiaru psychicznego przyjmują postać zaburzeń afektywnych (depresja, wzmożony chroniczny lęk). Ich codzienne funkcjonowanie jest zaburzone. W postępowaniu wykazują się silnym dystresem, dysharmonią postępowania. Zaburzona jest ich organizacja codziennego życia, funkcjonowanie emocjonalne, a także percepcja świata (wzrasta brak ufności, wiary w możliwość uzyskania pomocy). Nierzadko osoby doświadczające przemocy wykazują się tzw. wyuczoną bezradnością i/lub agresywnością w zachowaniu albo alienacją. Stopień dysharmonii funkcjonowania ofiary zmienia się w zależności od jej zasobów i okoliczności zewnętrznych.
Kryzys przemocy jako zjawisko powtarzalne (cykliczne), charakteryzujące się przewagą sił, intencjonalnością, zawierające krzywdę i cierpienie osób, rządzący się swoimi prawami i zawierający specyficzne mechanizmy (zjawiska) jest procesem za każdym razem specyficznym, ponieważ zależy od indywidualnych cech, zasobów i stylów funkcjonowania danej osoby, która stała się ofiarą przemocy. Do ustalenia odpowiednich form pomocy służy właśnie – obok innych metod1 – wywiad.
Aby zyskać informacje i udzielić wsparcia osobie doświadczającej przemocy, należy zadbać o pewne kwestie. Oto propozycje działania w tym zakresie (co należy zrobić, o co zadbać i w jaki sposób):

1. Zapewnienie bezpieczeństwa.
   Jest podstawową sprawą, którą pracownik socjalny powinien się zająć. Wpływa na to miejsce, w którym odbywa się wywiad, sposób budowania kontaktu przez pracownika oraz okoliczności, obecność innych osób. To kluczowa i fundamentalna sprawa, której nie należy zaniedbywać w procesie prowadzenia wywiadu z osobą doświadczającą przemocy.
    
2. Jak najpełniejszy, przyjazny, pełny, życzliwy i podtrzymywany kontakt.
   To druga podstawowa i niezbędna kwestia. Pracownik OPS powinien zrobić, co w jego mocy, aby mieć możliwość przeprowadzenia wywiadu w przyjaznej i spokojnej atmosferze. Budowanie kontaktu interpersonalnego wynika również z postawy obu osób. Postawa empatii, życzliwości, jasności wspiera ten proces i ułatwia prowadzenie wywiadu.2 Wspominam o tych kwestiach w dalszej części artykułu.
    
3. Kontrakt.
   To następna podstawa prowadzenia odpowiedniego i skutecznego wywiadu, która bywa niekiedy zaniedbywana (pracownicy albo nie zawierają umowy z osobami, którym pomagają, albo traktują ją pobieżnie). Precyzyjne ustalenie celów kontaktu, sposobów ich realizowania – wszystko to ułatwia proces pomocy w dużym stopniu ze względu na jasność i konkretność.
    

Generalną zasadą jest nieutrzymywanie sekretów na temat przemocy, np. wykorzystywanie seksualne jako sekret sprawcy i ofiary (sprawca tak oznaczający swoje postępowanie). Pomoc w rozwiązaniu dylematu niesie rozpatrywanie tego doświadczenia w świetle prawa karnego. Jeżeli działania, o których dowiaduje się pracownik socjalny stanowią zagrożenie dla życia ludzkiego lub w inny sposób są kwalifikowane przez prawo karne – tajemnica spotkania zostaje zniesiona. Wówczas nie należy obiecywać ani dziecku, ani osobie dorosłej, że te informacje zostaną tylko między pracownikiem OPS, a jego/jej rozmówcą/rozmówczynią.

4. Postawa, która wspiera i która zwiększa szansę na zdobycie pełniejszego obrazu sytuacji związanej z przemocą.
   Podczas wywiadu z osobą doświadczającą przemocy pracownik OPS może przyjmować postawę wsparcia i wspierania otwartości u osoby, z którą będzie prowadził wywiad. Postawę tę charakteryzuje:

• akceptacja i tolerancja dla wszelkich zjawisk w kontakcie z rozmówcą, wszelkich doznań, emocji, myśli i zachowań. Głównie należy zwrócić uwagę na kwestie etniczne, kulturowe, dotyczące tożsamości i orientacji seksualnej, kwestie sprawności fizycznej i mentalnej, intelektualnej. To postawa otwartości na odmienność; postawa nieoceniania, przyjmowania i nastawienia na zrozumienie drugiej osoby;
• autentyczność i transparentność – postawa taka charakteryzuje się zgodnością postawy z deklaracjami. Pracownik w tej sytuacji jest również „przejrzysty”, jego działanie jest jasne i zrozumiałe dla odbiorcy. Udziela odpowiedzi na pytania, nie ukrywa istotnych kwestii, nie podaje nieprawdy. Przykładem może być stwierdzenie pracowniczki OPS: „Nie podoba mi się ta sytuacja. Więcej informacji na temat swojego prywatnego życia nie będę panu podawała.” lub: „Będę dużo notował, żeby niczego ważnego nie zapomnieć, kiedy później będziemy rozmawiać o pani sytuacji”;
• stanowczość, np. wyraźnego, dobitnego sprzeciwu dla ataków werbalnych lub fizycznych osoby wskazanej jako sprawca, czy ofiara przemocy;
• życzliwość i empatia – postawa wykorzystująca te umiejętności będzie działała stymulująco i wspierająco na rozmówcę – osobę doświadczającą przemocy. Umiejętność wczuwania się w doświadczenie drugiej osoby oraz okazywanie sympatii i dbanie o jej aktualny dobrostan prowadzą do tego celu;
• obserwowanie i podążanie, tj. niediagnozowanie, nieocenianie, nieinterpretowanie, niekrytykowanie. To jedynie rejestrowanie, zbieranie potrzebnych informacji. To powstrzymywanie się od wtrąceń, komentarzy. To utrwalanie zebranych danych, potrzebnych do dalszego działania pomocowego;
• budowanie i rozwijanie przestrzeni do otwartej komunikacji. Wspiera to wieloelementowa postawa, opisana w poprzednich punktach. To przyjmowanie wypowiedzi rozmówcy, zainteresowanie, dopytywanie, wykazywanie autentycznego zainteresowania.

5. Wywiad w określonej strukturze, zawierający konkretne elementy.
   Wywiad powinien zawierać w sobie elementy stałe, związane z tematem spotkania. Pytanie o pewne sprawy, w uporządkowany sposób, może działać wspierająco dla osoby doświadczającej przemocy. Pracownik socjalny może poinformować rozmówcę o planie wywiadu (o czym będzie mowa na początku, co będzie poruszane w dalszej części, o czym osoby będą rozmawiać pod koniec spotkania).
    
6. Czas i miejsce.
   Osoba doświadczająca przemocy, doświadcza jej z zewnątrz. Dlatego tak ważne jest zadbanie o okoliczności oraz czas trwania wywiadu. Przydatne jest prowadzenie rozmowy w miejscu względnie bezpiecznym. Niekiedy dzieci łatwiej otwierają się w domu, w którym doświadczają przemocy. Natomiast kobiety łatwiej informują o swoich trudnościach na zewnątrz domu, w którym doznają przemocy. Dzieciom pomóc może spotkanie w tzw. niebieskim pokoju. To miejsce względnie wygodne, w którym wszyscy są od siebie w odległości umożliwiającej nawiązanie kontaktu wzrokowego i zachowanie dystansu odpowiedniego dla granic każdej z osób. Dziecko powinno mieć swobodę bezpiecznego poruszania się w miejscu spotkania. Ważne, by miejsce wywiadu zapewniało ciągłą i niezakłóconą rozmowę. Przydatne będzie wsparcie osób trzecich, które zaopiekują się na ten czas dziećmi, zwierzętami, czy zadaniami domowymi (porządki, przygotowanie posiłku). Planując spotkanie należy ustalić, ile będzie ono trwało i dodać do tego ewentualny margines, o który może się ono przedłużyć. Przy planowaniu spotkania może pomóc zasada: „więcej czasu na początek (pierwsze spotkanie) – mniej na kolejne”. Oznacza to, iż pierwszy wywiad mógłby trwać ok. 90 minut. W sytuacji różnych ograniczeń można spotkania podzielić na kilka etapów i korzystać przy tym z możliwości porozumiewania się na odległość: kontakt telefoniczny, komunikatory umożliwiające kontakt audio wideo z wykorzystaniem internetu.
    
7. Przygotowanie.
   Pracownik socjalny powinien jak najpełniej przygotować się do spotkania i do wywiadu z osobą – ofiarą przemocy. Powinien zadbać o swoją kondycję psychofizyczną oraz zebrać odpowiednie informacje na temat osoby, z którą będzie rozmawiał (m.in.: status materialny, stan psychiczny, historia leczenia, ilość i jakość relacji, zasoby zewnętrzne i wewnętrzne; sposób spędzania czasu z ludźmi; poziom wykształcenia, wykonywana praca zarobkowa; umiejętności interpersonalne, zdolności indywidualne w zakresie zaspokajania potrzeb własnych i innych, np. dzieci; sposoby radzenia sobie w sytuacjach konfliktowych; narodowość, obyczaje).

Opisane działania ułatwią przeprowadzenie wywiadu i planowanie adekwatnej pomocy osobie doświadczającej przemocy. Dodatkowymi działaniami, które będą wspierały proces wywiadu i proces pomocy, są pewne elementy w postawie pracownika OPS:

1. Konkretność.
   Podczas kontaktu pracownik socjalny powinien formułować wypowiedzi oraz prowadzić działania, które będą jasne dla rozmówcy. Wspierają to wypowiedzi o niskim stopniu złożoności, ilość informacji podawana w sposób prosty, mała ilość informacji, czy poleceń/zaleceń; wskazywanie na dane, jasne, zrozumiałe, obserwowalne kwestie.
2. Działania skierowane wprost.
   Konkretność i działania wprost, tj. mówienie krótko, ujmując istotę sprawy, wskazywanie na dane zachowania czy zjawiska, mówienie o tym, „co jest”, nazywanie rzeczy „po imieniu” np. mówienie, że takie powtarzające się działania to „przemoc” usprawniają proces wywiadu (i proces pomocy ofierze przemocy).
3. Dawanie czasu i przestrzeni.
   Przydatna będzie tutaj postawa cierpliwości, wytrwałości. Pracownik OPS w takiej postawie czeka, przyjmuje pauzy w rozmowie, wskazuje rozmówcy na to, że uczestnicy rozmowy mają czas, by się zastanowić, by sformułować wypowiedź.
4. Przyjmowanie (wysłuchiwanie).
   Podczas wywiadu należy tworzyć przestrzeń na przyjmowanie emocji, reakcji ofiary przemocy w różnej postaci (płacz, negatywne oceny, nielogiczne myślenie, niespójność w wypowiedzi, chronologia itp.). Wsparciu bardzo sprzyja odzwierciedlanie emocji i potrzeb. Szczególnie przydatna jest taka postawa na początku kontaktu z osobą wspieraną. Celem tutaj jest nawiązanie kontaktu i budowanie relacji, zamiast doprecyzowanie. 
   To powinno być celem w dalszej kolejności. Pomocne to jest też w sytuacji, w której osoba doświadczająca przemocy wykazuje się wyraźnymi, niekiedy silnymi przeżyciami, emocjami. Wówczas postawa przyjmowania tych emocji takimi, jakie są, pomoże w późniejszym zdobywaniu potrzebnych informacji.

Czego unikać?

W celu zapobieżenia rozwijaniu się destruktywnych sposobów funkcjonowania osoby doświadczającej przemocy oraz w celu powstrzymywania rozwoju przemocy i zapewniania sobie możliwości kontaktu i prowadzenia wywiadu, pracownik socjalny powinien unikać: radzenia, arbitralnego oceniania, pouczania, wyciągania pochopnych wniosków, wybiórczego, stereotypowego traktowania rozmówcy i osób z jej otoczenia. Obwinianie, sugerowanie, wywołuje w rozmówcy postawę obronną i blokuje drogę porozumienia się. Pomocne jest formułowanie wypowiedzi w „języku odpowiedzialności”, tj. wskazywaniu swojego uczestnictwa w danej sprawie i możliwości tego wpływu – to, jak osoba przyczynia się do powstawania danej sytuacji, jakie są konsekwencje jej działania.
Dodatkowo: formalizmu, straszenia „negatywnymi konsekwencjami”. Skupienie, rozwaga i uważne słuchanie i mówienie pozwoli uniknąć zablokowania się rozmówcy i stworzy przestrzeń do zdobycia odpowiednich informacji i dalszego wspierania w kryzysie przemocy.
 

Najważniejsze tematy, które należy poruszyć podczas wywiadu to:

• Mocne strony osoby i jej otoczenia; zasoby, którymi dysponuje i których używa do poradzenia sobie w trudnych, krytycznych sytuacjach – to, co do tej pory działało, pomagało jej.
• Ogólne funkcjonowanie w domu, w pracy, w relacjach z kolegami, koleżankami, z przyjaciółmi, dalszą rodziną.
• Ryzyko, niebezpieczeństwa, zagrożenia – te wszystkie zachowania, zjawiska, okoliczności, które doprowadzają do utraty stabilności, ograniczenia i/lub utraty bezpieczeństwa i mogą spowodować zagrożenie dla zdrowia i życia. W tym obszarze konieczne jest zbadanie procesu powstawania napięcia, trudności i sposobów radzenia sobie. Warto pytać o momenty, sytuacje kryzysowe, akty krzywdzenia – o to kiedy, w jakich okolicznościach, w jaki sposób powstają, jak się zmieniają (eskalacja i wygaszanie).
• Sposoby radzenia sobie. Konieczne jest sprawdzanie tego, co i jak robi osoba, by poradzić sobie z daną sytuacją krytyczną.
• Przemoc. Należy o nią pytać. Nie należy unikać pytania o nią wprost i konkretnie. Podczas rozmowy na temat doświadczania przemocy, należy poruszyć następujące wymiary przemocy:
• Formy przemocy (czy występuje przemoc emocjonalna, fizyczna, seksualna, ekonomiczna, cyberprzemoc itp.); Ważne: osoba doświadczająca przemocy często doświadcza różnych jej rodzajów. Podczas prowadzenia wywiadu należy być na to wrażliwym i uważnym i odnotowywać przejawy wszystkich form przemocy.
• Stopień nasilenia przemocy (czy przemoc jest „gorąca”, czy „chłodna” – jaka?; jaka jest dynamika jej występowania; co ją eskaluje, co wygasza – w jakich okolicznościach, w obecności których osób – jeżeli tak się dzieje; jakie są zależności – od czego zależy rodzaj przemocy i zakres jej stosowania).
• Skutki przemocy (wpływ kryzysu przemocy na ofiarę – jej funkcjonowanie biopsychospołeczne i duchowe osoby). Jaki jest rozmiar szkód, które powstają wskutek przemocy; ich charakter, powiązania, obraz. Przydatne w tym jest pozyskanie informacji od ofiary na temat ewentualnego leczenia i korzystania ze wsparcia różnych specjalistów (prawnik, pedagog szkolny, psychiatra, psychoterapeuta, lekarze innych specjalności itp.).
   

 Tab. Specyficzne doświadczenia osób doświadczających przemocy, utrudniające prowadzenie wywiadu

Kobiety	Dzieci	Mężczyźni
poczucie poniżenia poczucie zdeprymowania wyuczona bezradność  zawężenie świadomości  strach przed mężczyzną  pomocne – tworzenie przestrzeni na swobodną werbalizację doświadczeń zapewnianie o kompetencjach pracownika OPS	strach przed dorosłymi mutyzm wybiórczy  konieczna obecność bezpiecznego opiekuna pomocne zabawki	poczucie zdeprymowania poczucie...