Wsparcie cudzoziemca w szczególnych okolicznościach

To, co stało się na Ukrainie, stawia nas wszystkich – nie tylko instytucje pomocowe – przed dylematem: jak skutecznie i zgodnie z możliwościami pomóc cudzoziemcom, którzy przybywają do Polski w szczególnych sytuacjach. Nie w poszukiwaniu pracy i zapewnienia lepszego bytu rodzinie, nie w celu prowadzenia badań naukowych, ale dla ochrony życia i zdrowia tak swojego, jak i bliskich.

Naturalne jest w naszych realiach, że większość osób, niekoniecznie obeznanych w obowiązujących przepisach, natychmiast wskaże jednostki organizacyjne pomocy społecznej jako podmioty, które mogą i powinny zapewnić pomoc tym cudzoziemcom. Jednak to właśnie te przepisy sprawiają, iż zagadnienie to jest bardziej złożone, niż się z pozoru wydaje.

Jak to reguluje ustawa o pomocy społecznej?

Pierwsze bariery, które pojawiają się na gruncie obowiązujących przepisów ustawy o pomocy społecznej, wynikają z ograniczonego zakresu podmiotowego tej ustawy, to znaczy wskazania osób, które można objąć pomocą na podstawie tego aktu prawnego. O ile pomoc obywatelom polskim zamieszkałym i przebywającym na terytorium RP jest oczywista, to już w odniesieniu do cudzoziemców nie tak bardzo – mogą oni stać się beneficjentami świadczeń pomocowych po spełnieniu odpowiednich warunków wskazanych enumeratywnie w ustawie.

Zwłaszcza w sytuacji, gdy cudzoziemiec nie jest jednocześnie obywatelem Unii Europejskiej, czyli państwa członkowskiego UE bądź państwa z Europejskiego Obszaru Gospodarczego lub Konfederacji Szwajcarskiej, sytuacja jest skomplikowana, ponieważ art. 5 pkt 2 ustawy o pomocy społecznej wyraźnie wskazuje, że prawo do świadczeń z pomocy społecznej, jeżeli umowy międzynarodowe nie stanowią inaczej, przysługuje cudzoziemcom mającym miejsce zamieszkania i przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej:

• na podstawie zezwolenia na pobyt stały, zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Unii Europejskiej, zezwolenia na pobyt czasowy udzielonego w związku z okolicznością, o której mowa w art. 159 ust. 1 pkt 1 lit. c lub d lub w art. 186 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach (t.j. Dz. U. z 2021 r., poz. 2354), lub w związku z uzyskaniem w Rzeczypospolitej Polskiej statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej,
• w związku z uzyskaniem w Rzeczypospolitej Polskiej zgody na pobyt ze względów humanitarnych lub zgody na pobyt tolerowany – w formie schronienia, posiłku, niezbędnego ubrania oraz zasiłku celowego.

Ponadto art. 5a przyznaje prawo do świadczeń w formie interwencji kryzysowej, schronienia, posiłku, niezbędnego ubrania oraz zasiłku celowego i przysługuje:

• cudzoziemcom przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie zaświadczenia, o którym mowa w art. 170 ustawy z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach, lub
• cudzoziemcom przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie zezwolenia, o którym mowa w art. 176 ustawy z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach, lub
• obywatelom państw członkowskich Unii Europejskiej, państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej oraz członkom ich rodzin w rozumieniu art. 2 pkt 4 ustawy z dnia 14 lipca 2006 r. o wjeździe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, pobycie oraz wyjeździe z tego terytorium obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej i członków ich rodzin posiadającym zaświadczenie, o którym mowa w art. 41a ust. 1 tej ustawy – czyli dla ofiar handlu ludźmi bądź osób, wobec których istnieje domniemanie, że takimi ofiarami są.

Oznacza to, że w odniesieniu choćby do obywateli Ukrainy, którzy w ostatnim czasie przekraczają granice RP, aby otrzymać pomoc na podstawie ustawy o pomocy społecznej należy spełniać podstawowy warunek, tj. posiadać status:

• uchodźcy,
• ochrony uzupełniającej,
• zezwolenia na pobyt czasowy na podstawie art. 159 ust. 1 pkt 1 lit. c lub d ustawy o cudzoziemcach,
• zgody na pobyt ze względów humanitarnych,
• zgody na pobyt tolerowany.

Status osoby posiadającej prawo do świadczeń z pomocy społecznej

Zgodnie z art. 3 pkt 2 ustawy o cudzoziemcach, cudzoziemcem jest każdy, kto nie posiada obywatelstwa polskiego. Jak już wskazano, pomocą społeczną można objąć tylko takiego cudzoziemca, który (poza ofiarami handlu ludźmi) posiada określony status. Przy czym rodzaj pomocy, którą będzie on objęty, zależy od rodzaju statusu tego cudzoziemca. Zgodnie z obowiązującymi przepisami status ten może wynikać albo z ochrony międzynarodowej albo ze względów humanitarnych.

Przyznanie cudzoziemcowi ochrony międzynarodowej oznacza nadanie mu statusu uchodźcy bądź udzielenie ochrony uzupełniającej. Zgodnie z art. 13 ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, cudzoziemcowi nadaje się status uchodźcy, jeżeli na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem w kraju pochodzenia z powodu rasy, religii, narodowości, przekonań politycznych lub przynależności do określonej grupy społecznej nie może lub nie chce korzystać z ochrony tego kraju, przy czym prześladowanie musi:

• ze względu na swoją istotę lub powtarzalność stanowić poważne naruszenie praw człowieka, w szczególności praw, których uchylenie jest niedopuszczalne zgodnie z art. 15 ust. 2 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. lub
• być kumulacją różnych działań lub zaniechań, w tym stanowiących naruszenie praw człowieka, których oddziaływanie jest równie dotkliwe jak prześladowania, o których mowa w pkt 1.

Prześladowanie może polegać w szczególności na:

• użyciu przemocy fizycznej lub psychicznej, w tym przemocy seksualnej;
• zastosowaniu środków prawnych, administracyjnych, policyjnych lub sądowych w sposób dyskryminujący lub o charakterze dyskryminującym;
• wszczęciu lub prowadzeniu postępowania karnego albo ukaraniu, w sposób, który ma charakter nieproporcjonalny lub dyskryminujący;
• braku prawa odwołania się do sądu od kary o charakterze nieproporcjonalnym lub dyskryminującym;
• wszczęciu lub prowadzeniu postępowania karnego albo ukaraniu z powodu odmowy odbycia służby wojskowej podczas konfliktu, jeżeli odbywanie służby wojskowej stanowiłoby zbrodnię lub działania, o których mowa w art. 19 ust. 1 pkt 3;
• czynach skierowanych przeciwko osobom ze względu na ich płeć lub małoletniość.

Status uchodźcy nadaje się także małoletniemu dziecku cudzoziemca, który uzyskał status uchodźcy w Rzeczypospolitej Polskiej, urodzonemu na tym terytorium.
Z kolei ochrona uzupełniająca – po myśli art. 15 
ww. ustawy – przysługuje cudzoziemcowi, który nie spełnia warunków do nadania statusu uchodźcy, w przypadku, gdy powrót do kraju pochodzenia może narazić go na rzeczywiste ryzyko doznania poważnej krzywdy przez:

• orzeczenie kary śmierci lub wykonanie egzekucji,
• tortury, nieludzkie lub poniżające traktowanie albo karanie,
• poważne i zindywidualizowane zagrożenie dla życia lub zdrowia wynikające z powszechnego stosowania przemocy wobec ludności cywilnej w sytuacji międzynarodowego lub wewnętrznego konfliktu zbrojnego – i ze względu na to ryzyko nie może lub nie chce korzystać z ochrony kraju pochodzenia.

Z kolei art. 159 ust. 1 pkt 1 lit c i d ustawy o cudzoziemcach daje możliwość wydania cudzoziemcowi zezwolenia na pobyt czasowy w celu połączenia się z rodziną, jeśli przybywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub przebywa na tym terytorium w celu połączenia się z rodziną i jest członkiem rodziny cudzoziemca zamieszkującego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w związku z nadaniem mu statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej.

Natomiast zgody na pobyt ze względów humanitarnych na terytorium RP – po myśli art. 348 ustawy o cudzoziemcach – udziela się cudzoziemcowi, jeżeli zobowiązanie go do powrotu:

• może nastąpić jedynie do państwa, w którym, w rozumieniu Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r.:
  • zagrożone byłoby jego prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego lub
  • mógłby on zostać poddany torturom albo nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu, lub
  • mógłby być zmuszony do pracy, lub
  • mógłby być pozbawiony prawa do rzetelnego procesu sądowego albo być ukarany bez podstawy prawnej,

lub

• naruszałoby jego prawo do życia rodzinnego lub prywatnego, w rozumieniu przepisów Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., lub
• naruszałoby prawa dziecka, określone w Konwencji o prawach dziecka, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., w stopniu istotnie zagrażającym jego rozwojowi psychofizycznemu.

Z kolei – na podstawie art. 351 ustawy o cudzoziemcach – zgody na pobyt tolerowany na terytorium RP udziela się cudzoziemcowi, jeżeli zobowiązanie go do powrotu:

• może nastąpić jedynie do państwa, w którym, w rozumieniu Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r.:
  • zagrożone byłoby jego prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego lub
  • mógłby zostać poddany torturom albo nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu, lub
  • mógłby on być zmuszony do pracy, lub
  • mógłby być pozbawiony prawa do rzetelnego procesu sądowego albo być ukarany bez podstawy prawnej – w przypadku, gdy zachodzą okoliczności do odmowy udzielenia zgody na pobyt...