Praca z osobą nastoletnią

Wiele osób jest przekonanych, że współpraca (na jakiejkolwiek płaszczyźnie – rodzinnej, szkolnej czy terapeutycznej) z osobą nastoletnią to niezwykle trudne, niewdzięczne i wyczerpujące zadanie. Bardzo często usłyszeć można – nie tylko od rodziców, ale także od nauczycieli, terapeutów czy pracowników pomocy społecznej o „trudnej” młodzieży. Na czym ta trudność polega? W zasadzie warto by zauważyć, że to osoby stosujące takie, a nie inne określenie, mają kłopot z zachowaniem owej młodzieży – to dla nich jest ono „trudne”, oceniają je ze swojej perspektywy. Trudne zachowanie to najczęściej takie, które łamie ustalone zasady. Oczywiście, na uwadze należy mieć przede wszystkim bezpieczeństwo młodej osoby, zrozumieć jednak trzeba też motywy jej postępowania. Kiedy motywacja młodego człowieka staje się bardziej zrozumiała, samo zachowanie automatycznie może wydawać się mniej „trudne”. Trudność zachowania nastolatków wiąże się często z brakiem zrozumienia i narzędzi osób dorosłych do poradzenia sobie z tymi zachowaniami w sposób adekwatny. Oczywiście, istnieją młode osoby, które wymagają specjalistycznej pomocy (co wciąż nie pretenduje ich zachowania do określenia mianem „trudnego”!), jednakże w dużej mierze „trudna” młodzież to po prostu młodzież, która czuje i poszukuje. Generalizacja, że każdy nastolatek to „utrapienie” jest niezwykle krzywdząca na wielu płaszczyznach. Przede wszystkim dochodzi tutaj do braku rozróżnienia pomiędzy zachowaniem danej osoby, a nią samą. Warto zwrócić uwagę, że to zachowania danej jednostki mogą być określane jako trudne (a raczej takie, z którymi w zasadzie nie wiadomo co zrobić), nie zaś sama ta osoba. Bardziej rozsądnym i mniej krzywdzącym określeniem wydaje się być takie jak: „osoby przeżywające trudności”, co umożliwia zaprzestanie traktowania młodego człowieka jedynie jako zbiór objawów. Dodatkowo nazywanie młodzieży „trudną” można trochę przyrównać do przyklejania plastra na otwarte złamanie czy podawania aspiryny na nieznanego pochodzenia bóle – bez zrozumienia przyczyny takiej, a nie innej aktywności, nie sposób mówić jest o możliwości efektywnego poradzenia sobie z trudnością, niewielka jest szansa na znalezienie rozwiązania. Przekonanie to jest krzywdzące także z tego względu, że odgórnie w sposób negatywny nastawia do współpracy z młodzieżą – wiele osób zakłada złe intencje nastolatków, dopatruje się w ich zachowaniach złośliwości i manipulacji, nie wkłada jednak wysiłku w to, by ich zrozumieć.

Okres adolescencji

Pomocne przy omawianiu tej problematyki może być zapoznanie się z tym, czym okres nastoletniości w zasadzie jest. Adolescencja, bo tak nazywany jest ten okres w rozwoju człowieka, to czas niezwykle dynamicznych zmian w zakresie zarówno fizyczności, jak i psychiki. Przystosowanie się do owych zmian wymaga wiele wysiłku od młodego człowieka – wystarczy wyobrazić sobie obserwowanie zmian w zakresie swojej cielesności, niezrozumiałych huśtawek nastroju spowodowanych zmianami hormonalnymi czy też odkrywanie zupełnie nowych potrzeb w zakresie relacji z drugim człowiekiem. Młoda osoba we wczesnej adolescencji mierzy się z próbą zintegrowania z dotychczasowym obrazem siebie pojawiających się zmian w obszarze jego cielesności, poszukuje także swojej tożsamości. To okres niezwykle intensywny i wymagający. Zmienia się świat relacji z innymi ludźmi – młoda osoba kieruje się najczęściej w stronę grupy rówieśniczej, traktując ją jako punkt odniesienia. W tym środowisku dzieją się rozmaite procesy grupowe, często niedostępne opiekunom nastolatka, od których młody człowiek oczekuje coraz więcej niezależności, czasami wzrasta też wobec nich krytycyzm ze strony nastolatka. Adolescent znajduje się niejako w zawieszeniu pomiędzy dzieciństwem, a dorosłością – jedną nogą stoi w świecie, w którym nadal podlega czyjejś opiece, drugą zaś w takim, w którym rosną wymagania co do jego samodzielności. To trudny okres, w którym łatwo się zagubić. W kontekście psychologicznym to, co dzieje się w czasie adolescencji, trafnie wyjaśnia ujęcie psychodynamiczne, które zakłada, iż wraz z reorganizacją psychiczną (której celem jest przystosowanie się jednostki do fizjologicznych i anatomicznych zmian towarzyszących pokwitaniu oraz ich konsekwencji) następującą w okresie adolescencji1–2, wiążą się dwa równoległe procesy:

• proces rozwoju psychoseksualnego, z którym wiąże się kształtowanie tożsamości seksualnej (w skład którego wchodzi między innymi określenie swojej własnej roli związanej z płcią),
• proces „powtórnej indywiduacji3, z którym związane jest separowanie się od rodziców, opuszczanie ich jako pierwotnych obiektów miłości i autorytetów oraz znajdowanie ich substytutów poza rodziną.

Podsumowuje to wątki opisane powyżej – młoda osoba znajduje się na etapie kształtowania swojej tożsamości psychoseksualnej i separowania się od swoich opiekunów, wychodzenia „poza rodzinę”, do świata zewnętrznego. Już samo to wydaje się być niezwykle obciążające jak na jednego młodego człowieka – pamiętać jednak trzeba, że nie wszystko koniecznie musi iść „zgodnie z planem”. Pojawiać się mogą trudności, wątpliwości czy lęki związane z tym procesem, a one z kolei generować mogą rozmaite zachowania z perspektywy osób trzecich uznawane jako „trudne” – wymieniać można by długo, ale pierwsze, co przychodzi na myśl to chociażby spożywanie alkoholu, samookaleczenia czy izolowanie się do bliskich. Dopiero zauważenie, że zachowania tego rodzaju mogą być próbą zwrócenia uwagi na rzeczywisty problem czy poradzenia sobie z nim w jedyny dostępny dla nastolatka sposób, mogą sprawić, że możliwa będzie efektywna pomoc – chociażby taka oparta na poszukiwaniu innych sposobów radzenia sobie z trudnościami, które nie będą krzywdzące dla młodego człowieka i jego otoczenia. Nie chodzi o to, by bezgranicznie akceptować zachowania młodego człowieka, które łamią normy czy są krzywdzące, ale o to, by zrozumieć ich przyczynę i wspólnie poszukiwać rozwiązania.

Teoria Zachowań Problemowych