Dziecko w rodzinie przemocowej

Kryzys przemocy w rodzinie, w której jest dziecko to okoliczności nierzadko traumatyczne, wywołujące szereg szkód psychicznych w jego funkcjonowaniu. To doświadczenie, które powoduje wiele trudności w dalszym życiu dziecka. Zaburza jego harmonię emocjonalną, wywołuje trudności w kontaktach interpersonalnych, generuje liczne problemy w konstruktywnym radzeniu sobie ze stresem. Szkód jest wiele. Powaga cierpienia przekracza możliwości rozwojowe dziecka i zostawia trwały ślad w jego psychice. Dowodzi to konieczności wspierania dziecka ze strony przedstawicieli po-
mocy społecznej. 

Podstawowe założenia 

Można wymienić następujące założenia dotyczące wspierania dziecka w rodzinie w kryzysie przemocy:

1. Pomoc dziecku odbywa się poprzez wspieranie całej jego rodziny (dziecko, rodzice, rodzeństwo – w tym osoby dokonujące krzywd). Oznacza to, iż planując i realizując pomoc dziecku, należy założyć, iż każdy z poszczególnych członków rodziny doznaje kryzysu przejawiającego się w aktach krzywdzenia i reagowania na nie. Należy więc organizować działania wspierające dla poszczególnych członków rodziny, uwikłanych w przemoc, ale także dla rodziny w całości.
2. Wsparcie polega na diagnozowaniu potrzeb rodziny i wypracowywaniu wspólnie z rodziną sposobów ich zaspokajania i radzenia sobie ze stanami dystresu. Wynika to z założenia, iż przemoc powstaje wówczas, gdy poziom frustracji potrzeb przekracza w znacznym stopniu możliwości ich zaspokojenia przez rodzinę.
3. Pomaganie realizowane jest również poprzez ustalanie i utrzymywanie wyznaczonych granic postępowania, wynikających z przepisów prawa i prawideł psychologicznych. Pracownik socjalny powinien komunikować oczekiwania wobec rodziny, zwracać uwagę na konieczność dokonywania pracy w kierunku zmian, które mają doprowadzić do redukcji i – z czasem – do wyzerowania aktów krzywdy.
4. Rodzina funkcjonuje tak, jak funkcjonuje. Żyje w sposób, w jaki aktualnie potrafi. Posiada zasoby, które wystarczają jej do konstruktywnych działań w obserwowanym zakresie. Pracownik socjalny, wspierając rodzinę, ma za zadanie tworzyć przestrzeń do poszukiwania innych zasobów, budowania nowych strategii radzenia sobie, odkrywania i wypracowywania nowych możliwości.
5. Potencjalność wystąpienia aktów krzywdzenia implikuje założenie ograniczonego zaufania wobec opiekunów dziecka. W związku z tym pracownik socjalny powinien brać pod uwagę to, iż rodzina może nie posiadać i/lub nie wykorzystywać zasobów do poradzenia sobie z kryzysem wewnętrznym i przemoc może powrócić.
6. Kryzys przemocy wymaga zaangażowania wielu różnorodnych sił i kompetencji. Oznacza to, iż skuteczność pomocy dziecku w rodzinie w kryzysie przemocy wynika ze współpracy specjalistów z różnych dziedzin, ponieważ zjawisko przemocy jest wielowątkowe i wielowymiarowe. Pracownik socjalny może odgrywać rolę koordynatora działań profesjonalistów w dziedzinie psychologii, psychoterapii, psychiatrii, prawa, pedagogiki itp.

Oznacza to, że działania wspierające dziecko są działaniami uwzględniającymi wpływ rodziny na dziecko oraz obowiązujące prawo. Działania te powinny koncentrować się na zaspokajaniu potrzeb rodziny, na tworzeniu sytuacji, w których będzie konstruktywnie radzić sobie z trudnościami, kryzysami i odbywać się to będzie w granicach prawa.

W czasie spotkań z rodziną przyjmuj postawę:  

• akceptacji i tolerancji dla różnych tematów, emocji, zachowań członków rodziny. Twórz w ten sposób sytuację, pokazującą rodzinie, iż na wiele, nawet trudnych tematów, możecie porozmawiać, by szukać odpowiedniego działania;
• stanowczości, np. sprzeciwu dla agresywnych zachowań (np. werbalnych ataków i obraźliwych określeń kierowanych do dziecka); 
• transparentności, przejrzystości postępowania. Nie ukrywaj informacji przed rodziną, nie dawaj obietnic bez pokrycia (np. zachowania sekretu przekazanego ci przez dziecko dotyczącego nadużyć seksualnych dokonywanych wobec dziecka); zachowuj spójność działania wobec deklaracji, które podajesz;
• autentyczności związanej z funkcjonowaniem pracownika socjalnego. Wyrażaj siebie wprost, dziel się swoim zdaniem na dany temat; wykazuj szczerością w kontakcie z rodziną;
• empatii i życzliwości wobec całej rodziny. Wczuwaj się w doświadczenie poszczególnych członków rodziny i jej sytuacji; życzliwie i ze zrozumieniem traktuj ich trudności i starania mające na celu poprawę ich sytuacji; przyjmuj ze zrozumieniem ich niepowodzenia.

Postawa pewności pracownika socjalnego jest jednym z kluczowych czynników niwelowania zjawiska przemocy w rodzinie.

Spotkania w diadzie

Odbywaj spotkania z rodziną wraz ze współpracownikiem, innym profesjonalistą. Główne zalety takiego działania:

• duża ilość danych na temat funkcjonowania rodziny i tego, z jakimi doświadczeniami spotyka się dziecko i jak to na nie wpływa.
• Znaczna ilość informacji na temat zjawisk mających miejsce w rodzinie. 
• Więcej możliwości reakcji w różnych sytuacjach.
• Wsparcie partnerskie w różnych momentach kontaktu z rodziną.
• Oszczędność czasu – w danym okresie – podczas jednego spotkania można zdobyć większą ilość potrzebnych informacji. Zastępuje to kilka spotkań, które pracownik socjalny miałby odbyć.

Narzędzia wsparcia: obserwacja i wywiad

Podczas kontaktu z rodziną pracownik socjalny ma do dyspozycji dwa podstawowe i mocne narzędzia, które pomogą mu określić, czy akty szkodliwej agresji (działania przemocowe) wciąż występują: wywiad i obserwację. Prowadząc odpowiedni wywiad, może zdobywać potrzebne informacje do dalszego prowadzenia i modyfikowania procesu pomocy. Obserwacja dostarcza dodatkowych danych, które wspierają ten proces (np. pozwalają weryfikować dane uzyskane z wywiadu).

Przygotowanie

Przygotowywanie do pracy z rodziną z dzieckiem, która doświadcza kryzysu przemocy, warunkuje jej skuteczność. Przygotowanie to wiedza i umiejętności praktyczne dotyczące kontaktu rodziną z takimi doświadczeniami. To także wiedza na temat samej rodziny, z którą przedstawiciel OPS będzie pracował:

• zapoznaj się z informacjami na temat tej rodziny (lokalizacja, status materialny, imiona poszczególnych członków, stan zdrowia, leczenie – rodzaje; kwestie kulturowe; ewentualna niepełnosprawność; zakres ewentualnego leczenia; relacje z innymi; jakość relacji z innymi osobami; zasoby rodziny i każdego z członków itp.);
• zanotuj kwestie, którymi chcesz zająć się podczas spotkania z rodziną (pytania do dziecka, do rodziców; potrzeby rodziny, sposoby ich zaspokajania, radzenie sobie w konfliktach; przyjemne spędzanie czasu; sprawdzenie utrzymania czystości, trzeźwości rodzica, higieny, korzystania z pomocy lekarskiej itp.);
• ustal wstępne cele prowadzenia rozmowy. Uwzględnij cele nadrzędne i zapisz cel/cele na tę konkretną rozmowę, na to konkretne spotkanie. Ukierunkuje to i ułatwi pracę;
• weź pod uwagę kwestie etniczne, kulturowe (subkulturowe), specyficzne obyczaje danej zbiorowości. Zapoznaj się z pisanymi i niepisanymi zasadami panującymi w danej określonej społeczności. Mogą one mieć wpływ na rodzaj kontaktu rodziny z tobą.

Pierwszy kontakt

Praca z rodziną, w której miało miejsce krzywdzenie dziecka jest wyzwaniem. To trudne doświadczenie dla wszystkich. Przyjmując założenie, że rodzina w jakikolwiek sposób jest zmotywowania do zmiany (zewnętrznie – np. poprzez nakaz sądu lub wewnętrznie – np. obawa przed pozbawieniem praw rodzicielskich) pracownik socjalny może powiedzieć: „Wiem, że to jest trudna sytuacja i doceniam państwa zaangażowanie. Proszę pamiętać o tym, co chcemy zrobić i po co. Będziemy pewnie mieli wzloty i upadki. Jestem tutaj po to, żeby pomagać państwu wyjść z tego kryzysu. Zacznijmy w odpowiednim dla wszystkich tempie, ustalmy ważne kwestie. Myślę, że z czasem będzie nam łatwiej wspólnie działać… Zdaję sobie sprawę z tego, że państwo mogą mi nie ufać. Rozumiem to. Szczególnie na początku. I akceptuję. Ważne, żebyśmy skupili się na celach i działali, by je osiągnąć. Jeżeli coś komuś nie będzie wychodziło, zastanowimy się, co nie działa. Może będzie należało coś zmienić. Moim celem jest zorganizowanie dla państwa pomocy. Chcę, by w państwa rodzinie już nikt nikogo nie krzywdził. Zastanowimy się, czy nie potrzebują państwo jakiejś pomocy finansowej, materialnej, opieki specjalistów…”. Pracownik socjalny powinien przypominać o celach tego rodzaju pomocy, powinien przedstawiać rodzinie swoje zamiary i – w miarę możliwości – planować je wraz z rodziną. 
Dodatkowo ważnym jest wyraźne zakomunikowanie rodzinie tego, że służy odpowiedziami na różne pytania. Koniecznie należy poinformować wszystkich członków rodziny o tym i uzyskać ich potwierdzenie odbioru tej informacji. To kluczowy sposób angażowania rodziny w proces zmiany. Jeżeli będą aktywnie dowiadywać się różnych rzeczy na dany temat, to daje to szansę na ich zaangażowanie w redukowanie i zerowanie aktów krzywdzenia innych w tej rodzinie.
 

Tab. 1. Sygnały, które mogą świadczyć o tym, że w rodzinie wciąż ma miejsce kryzys przemocy, którego ofiarą jest dziecko

Dane z wywiadu i obserwacji	Jaka przemoc
Dziecko szybko się irytuje, podnosi głos; wyraża niecierpliwość, trudność w odroczeniu gratyfikacji. Impulsywnie atakuje fizycznie inne osoby.	Zaniedbanie/przemoc psychiczna/ /fizyczna
Dziecko unika fizycznego kontaktu z dorosłym. Podczas inicjowania kontaktu fizycznego jest spięte, jakby sparaliżowane. Wzdraga się podczas szybkich ruchów blisko niego.	Przemoc fizyczna
Dziecko w kontakcie fizycznym jest „lepkie”, wyraża chęć na dotyk sfer intymnych dorosłych i/lub innych dzieci.	Zaniedbanie/przemoc seksualna
Dziecko unika kontaktu z pracownikiem, chowa się, milczy.	Przemoc psychiczna/fizyczna
Dziecko, które wcześniej podejmowało dialog z pracownikiem OPS aktualnie milczy, nie chce nic powiedzieć. Chowa się przed pracownikiem.	Przemoc psychiczna
Dziecko szybko, impulsywnie wyraża silne emocje; głośno się wypowiada, krzyczy do rodzica, płacze w sposób nieadekwatny do sytuacji.	Przemoc psychiczna/zaniedbanie emocjonalne
Dziecko w wieku 9 lat otrzymuje systematycznie pornograficzne zdjęcia z zachętami do kontaktu fizycznego z dorosłym	Przemoc seksualna
Dziecko bardzo zajmuje pracownika socjalnego; zaprasza z zaangażowaniem do rozmowy, silnie koncentruje na sobie uwagę w tym czasie.	Zaniedbanie/przemoc psychiczna// fizyczna lub seksualna
Dziecko kolejny raz mediuje między dorosłymi, rozsądza ich spory, proponuje rozwiązania, ustala kontrakty.	Przemoc psychiczna/zaniedbanie
Dorośli opisują dziecko jako ich wielkie wsparcie w pracach domowych. Dziecko potwierdza to i wskazuje, że zarabia na dom, opiekuje się wszystkimi domownikami poprzez sprzedawanie swojego ciała innym dorosłym.	Przemoc seksualna/psychiczna lub zaniedbanie
Dziecko jest wyganiane i zamykane w osobnym pomieszczeniu, kontakt z opiekunami jest w ten sposób ograniczany lub całkowicie zrywany.	Przemoc fizyczna i psychiczna
Dziecko jest nagradzane za pewne czynności, a za inne – karane	Przemoc psychiczna
Dziecko jest ubrane nieadekwatnie do warunków pogodowych na zewnątrz	Zaniedbanie

Wywiad

Aby przeprowadzić wywiad z rodziną dotyczący funkcjonowania dziecka, należy zapewnić odpowiednie do tego warunki. 
Ważne kwestie, o które należy zadbać:

• miejsce względnie wygodne, gdzie wszyscy są od siebie w odległości umożliwiającej nawiązanie kontaktu wzrokowego i zachowanie dystansu odpowiedniego dla granic każdej z osób. Dziecko powinno mieć swobodę bezpiecznego poruszania się w miejscu spotkania;
• miejsce bez dystraktorów, by prowadzić ciągłą, niezakłóconą rozmowę. Warto zorganizować opiekę nad zwierzętami, malutkimi dziećmi, które wymagają częstej i intensywnej uwagi. Pomocne będzie przygotowanie wraz z rodziną zabawek, gier, które skupią na jakiś czas uwagę dzieci;
• czas rozmowy. Należy to zaplanować i zorganizować. Rodzina i pracownik socjalny powinien mieć możliwość we względnie nieskrępowany sposób przeprowadzić wywiad, by zdobyć potrzebne informacje. W zależności od etapu procesu pomagania rodzinie w kryzysie przemocy czas potrzebny na wywiad powinien mieścić się w zakresie: 45–120 minut. Im dłuższe spotkanie, tym bardziej potrzebna większa liczba przerw, która daje możliwość przerwy, chwili odpoczynku, tworzy przestrzeń na zebranie informacji i ich uporządkowanie i kontynuowanie rozmowy w odpowiednim kierunku. Kolejne wywiady można przeprowadzać podczas rozmowy telefonicznej, poprzez kontakt internetowy, by widzieć i słyszeć rozmówców. Warto wprowadzać takie formy kontaktu i przeplatać je z bezpośrednim, osobistym kontaktem z dzieckiem i rodziną. Elastyczność w tym zakresie zwiększa możliwości działania po obu stronach, np. poprzez redukcję dystresu związanego z ograniczeniami czasowymi dla obu stron.

Zagadnienia szczególnie istotne podczas wywiadu:

• zasoby, mocne strony rodziny. Podczas każdego spotkania należy badać ten obszar funkcjonowania. Jest on kluczowy, ponieważ rodzina opierając się na swoich mocnych stronach, korzystając z zasobów może doprowadzić do wyeliminowania przemocy wewnątrz niej;
• informacje na temat różnych obszarów funkcjonowania rodziny i dziecka. Pomocny może być podział na obszary: relacji, funkcjonowania psychologicznego, materialny, medyczny i prawny. Uporządkowanie informacji w takim układzie pozwoli na efektywne zaplanowanie i prowadzenie procesu wsparcia;
• dotychczasowe sposoby radzenia sobie z trudnymi sytuacjami. Jak rodzina radziła sobie w sytuacjach kon...