Uzależnienie od mediów społecznościowych – metody terapii

Mimo różnorodności uzależnień behawioralnych związanych z aktywnością w Internecie oraz nowymi technologiami, istnieje kilka komponentów tej choroby, które są wspólne dla różnych nałogowych doświadczeń. Komponenty te składają nie na obraz uzależnienia i powiązane są bezpośrednio z kryteriami uzależnienia stosowanymi w diagnostyce (np. ICD-10). Aby skutecznie rozpoznawać e-uzależnienia, warto znać podstawowe objawy pozwalające skutecznie interweniować w sytuacji zagrażającej. W trakcie diagnozy należy rozpoznać na przestrzeni ostatnich 12 miesięcy przynajmniej 3 objawy z wymienionych 6, 
które utrzymały się przynajmniej przez 1 miesiąc, aby zdiagnozować zespół uzależnienia. Warto pamiętać, że wśród osób uzależnionych od czynności realizowanych w Internecie oraz nowych technologii pozostaje duża grupa ludzi, którzy nałogowo korzystają z Internetu od najmłodszych lat oraz, że często wymienione poniżej objawy składają się na ich wieloletni styl funkcjonowania. Kryteria te stosuje się również w przypadku uzależnienia do social mediów.
Najważniejszym w mojej opinii objawem świadczącym o rozwijającej się chorobie jest objaw związany z negatywnymi konsekwencjami, które są bezpośrednio związane z zachowaniem nałogowym. Jeżeli człowiek ponosi wyraźne negatywne konsekwencje swoich zachowań i sam uznaje je za istotne, jednocześnie zdaje sobie sprawę ze związku pomiędzy tymi konsekwencjami, a swoim zachowaniem nałogowym i mimo to kontynuuje to zachowanie, stanowi to wystarczający powód do skorzystania z pomocy specjalisty. Ponadto warto zawsze zwrócić uwagę na znaczenie, jakie osoba owemu zachowaniu przypisuje. Jeżeli zauważamy narrację wartościującą rzeczywistość wirtualną w sposób, który sprawia, iż inne wartości tracą na znaczeniu, oznacza to, że warto wykonać diagnostyczne testy przesiewowe w kierunku uzależnienia. Narracja wartościująca w przypadku uzależnienia od mediów społecznościowych może wyglądać w sposób następujący:

• „w sieci mam prawdziwych przyjaciół”,
• „w sieci spotykam ludzi, którzy lepiej mnie rozumieją”,
• „w sieci spotykam ludzi podobnych do siebie, częściej niż w rzeczywistości analogowej”,
• „brak dostępu do mediów społecznościowych sprawi, że wypadnę z obiegu”,
• „potrzebuję wiedzieć, co się na bieżąco dzieje w mediach społecznościowych”,
• „najbardziej wartościowe rzeczy dzieją się w sieci”.

Komponenty uzależnienia od czynności realizowanych w internecie lub przy użyciu nowych technologii

• Negatywne konsekwencje zachowań nałogowych, o których wiemy, że są bezpośrednio powiązane z nałogiem.
• Trudność w kontrolowaniu zachowań nałogowych, mimo podejmowanych prób.
• Wzrost tolerancji na zachowanie nałogowe – w przypadku uzależnień behawioralnych jest to wskaźnik wybitnie ilościowy.
• Zaniedbywanie innych alternatywnych zachowań będących źródłem przyjemności, pod warunkiem, że te alternatywne zachowania miały kiedykolwiek miejsce.
• Doświadczanie objawów zespołu odstawienia, takich jak: niepokój, zaburzenia emocjonalne, ataki złości, zaburzenia koncentracji uwagi, zaburzenia pamięci, objawy psychotyczne, w tym urojeniowe, lub zaburzenia snu, odżywiania czy uporczywe bóle bez wyraźnego podłoża chorobowego.
• Różne formy poczucia przymusu powtarzania zachowania, mimo świadomości jego negatywnego wpływu, w tym potrzeba nałogowego regulowania uczuć i poczucie ulgi po sięgnięciu po zachowanie nałogowe, coraz gorsze radzenie sobie z emocjami oraz niska tolerancja monotonii czy nudy, wysoka potrzeba stymulacji, lęk przed brakiem dostępu do realizowania zachowań nałogowych.

Zawsze warto również uznać za niepokojące pojawienie się któregokolwiek z poniższych objawów, które są klasycznymi, fizjologicznymi konsekwencjami uzależnienia od Internetu (według A. Augustynka, 2010):

• zaburzenia kontroli popędów,
• pogorszenie wzroku,
• bóle pleców i kręgosłupa,
• nagła podatność na infekcje,
• podrażnienia skóry (spowodowane bombardowaniem cząsteczkami kurzu dodatnio zjonizowanymi przez kineskop monitora),
• bezsenność,
• nadpobudliwość.

Natomiast wśród najczęstszych psychologicznych objawów uzależnienia, które można zauważyć w szkole, występują (według G. Kiedrowicza):

• zaburzenia koncentracji uwagi i sprawności myślenia,
• zachwianie komunikacji w sferze pozawerbalnej i werbalnej,
• fobia społeczna, w tym fobia szkolna,
• patologiczna nieśmiałość,
• depresje powodowane brakiem kontaktu z siecią,
• zaburzenia w sferze uczuć i emocji,
• utrata dotychczasowych zainteresowań,
• osłabienie siły woli,
• rozregulowanie, a wręcz przestawienie cyklu okołodobowego, głównie zaś rytmu sen – aktywność;
• zaniedbanie życia rodzinnego i społecznego,
• utrata zainteresowania wszelkimi formami aktywności społecznej,
• zaniedbywanie nauki lub pracy,
• zapominanie o posiłkach,
• utrwalenie postaw egocentrycznych,
• zaburzenia w zakresie własnej tożsamości,
• zawężenie zainteresowań i możliwości intelektualnych,
• zmiana języka (zubożenie, techniczny slang, używanie skrótów),
• niekontrolowanie czasu spędzanego w sieci,
• rezygnacja z innych rozrywek i przyjemności,
• brak troski o własne zdrowie (zarwane noce, nieregularne posiłki) i higienę osobistą.

Wszystkie wymienione objawy mają znaczenie szczególnie wtedy, gdy ich pojawienie się jest nagłe i nie stanowi dotychczasowego stylu funkcjonowania osoby diagnozowanej. Zachowania nałogowe rozwijają się w czasie, ponieważ uzależnienie jest chorobą postępującą. Na różnych etapach choroby można zatem dostrzec różne nasilenia objawów oraz motywacje do kontynuowania zachowania nałogowego. Uzależnienie jest zawsze indywidualną kombinacją czynników biologicznych, środowiskowych, psychicznych, cech samego medium i innych czynników, które przyczyniły się do wytworzenia nałogowego modelu funkcjonowania. Stąd w diagnostyce częściej odpowiadamy na pytanie: „Co się dzieje?” niż „Dlaczego to się dzieje?”, jednocześnie zwracając szczególną uwagę na to, w jaki sposób to, co się dzieje, zuboża funkcjonowanie w rzeczywistości analogowej.
Można wyróżnić 4 typy uzależnienia. Poniższym schemat odnosi się do kategorii uzależnienia od mediów społecznościowych.
 

Typy uzależnienia

Typ pierwotny polega na uzależnieniu od cech samego medium: od konkretnej aplikacji społecznościowej	Typ wtórny uzależnia się od czynności realizowanych w sieci, narzędzia są jedynie sposobem na realizowanie tych czynności, np. od poszukiwania akceptacji
Typ specyficzny: dotyczy specyficznych form uzależnienia, jak uzależnienie od social mediów	Typ uogólniony dotyczy całościowego uzależnia od nowych technologii i mediów, nie ma tu znaczenia, po co ktoś sięga

Osoby uzależnione od social mediów najczęściej jednocześnie uzależnione są od innych czynności realizowanych w sieci. Rzadko można spotkać osobę uzależnioną jedynie od konkretnej aplikacji społecznościowej lub jedynie od mediów społecznościowych, chociaż zdarza się i tak.
Uzależnienie od nowych technologii można podzielić na 4 etapy, niezależne od ilości czasu spędzanego w Internecie.

• Faza 1: Gdy Internet jest tyko narzędziem do realizowania celów wyznaczanych w świecie analogowym. Staje się zatem źródłem poszukiwanych informacji, rozrywki czy narzędziem do podtrzymywania relacji zawieranych w świecie analogowym
• Faza 2: Gdy sam Internet bądź nowe technologie stają się źródeł rozrywki lub miejscem nawiązywania nowych znajomości. Charakterystyczne dla tego etapu jest sięganie po wirtualną rzeczywistość i poszukiwanie w niej celu, czegoś, co przykuje uwagę
• Faza 3: W tej fazie rozpoczyna się kompulsywne użytkowanie Internetu i nowych technologii oraz charakterystyczny lęk przed utratą dostępu do sieci
• Faza 4: W tej fazie rozpoczyna się destrukcyjne użytkowanie sieci, którego konsekwencje dają objawy psychopatologii. Najcięższe formy powikłań, oprócz utraty życia, przyjmują charakterystyczne objawy, jak:
• Efekt Tetrisa: halucynacje w postaci widzenia sześcianów lub postrzeganie świata rzeczywistego jako połączonego ze światem gry.
• Zaburzenia emocjonalne: depresja, zaburzenia lękowe, napady złości, myśli samobójcze.
• GTP: widzenie kształtów lub schematów z gry, które pojawiają się w świadomości gracza w sposób natarczywy – wtargnięcia.
• Psychoza wywołana grami video.
• Dziecięca demencja.
• Zaburzenia kliniczne: ADHD, zaburzenia afektywne, depresja, fobia.
• Ciągłe łaskotanie dopaminy – uzależniające pobudzenie.
• Zmiana w sieci neuronalno-hormonalnej.
• Niecierpliwość w obcowaniu z realnym światem, w tym przyrodą.
• Zaburzenia związane z samokontrolą i impulsywnością.
• Zaburzenia poznawcze, w tym pamięci i koncentracji uwagi
  Opracowanie własne na podstawaie praktyki zawodowej.

Zachowania towarzyszące

• Infostres: specyficzny stan psychiczny u człowieka wywołany brakiem możliwości przetworzenia docierających do niego w nadmiarze informacji, często połączony z informacyjnym zmęczeniem psychicznym
• FOMO: skrót od ang. fear of missing out, oznacza strach przed tym, co nas omija, przejawia się ciągłą potrzebą kontrolowania przepływu informacji w wirtualnej rzeczywistości
• Phubbing: ignorowanie drugiej osoby poprzez ciągłe korzystanie z telefonu w jej obecności
• Uzależnienie od informacji
• Kompulsywne SMS-owanie – powyżej 120 wiadomości dziennie
  Analiza faz uzależnienia służy podjęciu decyzji o formie leczenia.

Wymienione poniżej testy przesiewowe można z powodzeniem zastosować na etapie wstępnej diagnozy uzależnienia od mediów społecznościowych.
Test Kimberly Young Internet Addiction Test (IAT); polska adaptacja testu – Majchrzak i Ogińska-Bulik (2006). Poniżej skrócona wersja testu przesiewowego.
 

Czy odnosisz wrażenie, że twoje zaabsorbowanie Internetem jest na tyle duże, iż nieustannie myślisz o wcześniejszych aktywnościach w Internecie i/lub nie możesz doczekać się kolejnych sesji w sieci?	Tak	Nie
Czy czujesz potrzebę, aby coraz więcej czasu spędzać w Internecie, żeby tym samym zwiększyć swoje poczucie zadowolenia i satysfakcji?	Tak	Nie
Czy masz za sobą wielokrotne i nieudane próby kontrolowania, ograniczania lub zaprzestania korzystania z Internetu?	Tak	Nie
Czy zdarzało ci się odczuwać wewnętrzny niepokój, napięcie, nastrój depresyjny (obniżenie nastroju, smutek) albo rozdrażnienie w sytuacji prób ograniczania lub zaprzestania korzystania z Internetu?	Tak	Nie
Czy zdarza ci się korzystać z Internetu przez dłuższy czas niż wstępnie zaplanowany/zakładany?	Tak	Nie
Czy kiedykolwiek pojawiło się ryzyko zerwania kontaktów z kimś bliskim, utraty ważnej relacji z innymi, problemów w pracy, kłopotów z nauką lub w obszarze kariery zawodowej w związku ze spędzaniem zbyt dużej ilości czasu w Internecie?	Tak	Nie
Czy korzystasz z Internetu w celu ucieczki od problemów lub dla uniknięcia nieprzyjemnych przeżyć, uczuć (np. poczucia bezradności, poczucia winy, niepokoju lub depresji)?	Tak	Nie

Klucz: Pozytywna odpowiedź (TAK) na 5 spośród 7 powyższych pytań wskazuje, że problem uzależnienia od Internetu może dotyczyć osoby badanej.

Skala Uzależnienia od Facebooka (BFAS) Andreassen C.S., Torsheim T., Brunborg G.S., Pallesen S.; polska adaptacja testu – Charzyńska, Góźdź (2014).
Poniżej znajduje się kilka pytań dotyczących myśli, zachowań i odczuć dotyczących Facebooka. Prosimy, abyś dla każdego pytania zaznaczył(-a), jak często W CIĄGU OSTATNIEGO ROKU…
1 – bardzo rzadko, 2 – rzadko, 3 – czasami, 4 – często, 5 – bardzo często
 

1.    myślałaś(-eś) o Facebooku lub planowałaś/eś jego używanie	1	2	3	4	5
2.    odczuwałaś(-eś) rosnącą potrzebę korzystania z Facebooka	1	2	3	4	5
3.   używałaś(-eś) Facebooka, żeby zapomnieć o problemach osobistych	1	2	3	4	5
4.    próbowałaś(-eś) bezskutecznie ograniczyć używanie Facebooka	1	2	3	4	5
5.    byłaś(-eś) niespokojna(-y) lub zmartwiona(-y), jeśli nie mogłaś(-)eś używać Facebooka	1	2	3	4	5
6.    używałaś(-eś) Facebooka tak dużo, że miało to negatywny wpływ na twoją naukę/pracę	1	2	3	4	5

Klucz: Uzależnienie od Facebooka stanowi sumę wszystkich 6 itemów. Pozycje i odpowiadające im kryteria: 1 – dominacja, 2 – tolerancja, 3 – zmiana nastroju, 4 – nawrót, 5 – objawy odstawienne, 6 – konflikt. O uzależnieniu można mówić wtedy, kiedy osoba we wszystkich pozycjach testowych zaznacza co najmniej 3 (czasami).

Leczenie

Profilaktyka odnosi się jedynie do tych oddziaływań, które mają na celu zapobieganie ewentualnej chorobie. Z zasady zatem działa jedynie w tych sytuacjach, w których mamy do czynienia z osobami zdrowymi, których sposób funkcjonowania nie wykazuje cech zaburzeń. W każdym innym przypadku, w którym mamy do czynienia z rozwijającymi się objawami chorobowymi, należy mówić o konieczności rozpoczęcia leczenia, czyli psychoterapii i farmakoterapii.
Uzależnienie jest chorobą, która rozwija się w sposób fazowy. To oznacza, że część objawów widoczna jest dopiero w fazie zaawansowanej, zaś w fazie zwiastunowej możemy zaobserwować jedynie drobne zmiany w myśleniu, przeżywaniu i zachowaniu, co nie oznacza, że na etapie początkowym choroby mamy do czynienia z innym celem terapeutycznym. Ten bowiem od rozpoczęcia leczenia pozostaje taki sam na każdym etapie terapii.
Cel główny leczenia: Zatrzymać nałogowe zachowania, poprzez neutralizację psychologicznych mechanizmów uzależnienia.
Rozwijające się psychologiczne mechanizmy uzależnienia od samego początku stanowią zagrożenie i bardzo mylące jest przekonanie, że wystarczy ograniczyć dziecku lub nastolatkowi czas spędzany w sieci, aby zatrzymać rozwój tych mechanizmów. W swojej praktyce terapeutycznej często spotykam uzależnionych ludzi, których czas spędzany przed ekranem wykracza poza granice normy, co zmienia sposób ich funkcjonowania bio-psycho-społecznego. Uzależnienie jednak nie manifestuje się jedynie poprzez zachowania, lecz dotyczy również wszelkich sposobów przeżywania i interpretowania świata oraz zarządzania własnymi emocjami. W dużym uproszeniu można powiedzieć, że osoby uzależnione od Internetu nawet gdy próbują powstrzymywać się od aktywności w sieci, cierpią i nie mają szansy prawidłowo się rozwijać. Z tego prostego powodu detoks cyfrowy jest bardzo skutecznym narzędziem przygotowującym do psychoterapii, lecz niewystarczającym, aby móc mówić o leczeniu. Między powstrzymywaniem się od aktywności online przez osoby uzależnione a zdrowiem nie można postawić znaku równości, stąd leczenie jest tak bardzo potrzebne.
Terapia wobec większości osób skonstruowana jest w sposób bardzo podobny, jednak na każdym etapie choroby zmienia się charakter wdrażanych narzędzi i technik terapeutycznych, intensywność ich stosowania oraz miejsce leczenia: ambulatorium lub oddział terapeutyczny. Najczęściej (chociaż nie zawsze) schemat doboru formy leczenia wygląda w sposób następujący.
 

Schemat formy leczenia

Profilaktyka

Faza wstępna Terapia Ambulatoryjna

Faza ostrzegawcza Terapia Ambulatoryjna

Faza krytyczna Terapia Ambulatoryjna/ Oddział terapeutyczny

Faza chroniczna Terapia Ambulatoryjna/ Oddział terapeutyczny/ Farmakoterapia

Schemat formy leczenia

Z fazowego przebiegu uzależnienia wynika jeszcze jedna ważna, a w mojej ocenie najważniejsza zasada – podstawową cechą manifestujących się objawów jest ich rozwój, a jedynym sposobem zatrzymania pogłębiania się komponentów choroby jest zatrzymanie zachowań nałogowych. Oznacza to przede wszystkim, że należy rozpocząć leczenie najszybciej jak to możliwe, bowiem każdy kolejny miesiąc choroby przyczynia się do jej pogłębiania. Praca terapeutyczna powinna rozpocząć się niezwłocznie od momentu rozpoznania przez specjalistę psychoterapii uzależnień zespołu uzależnienia. Klasycznie powinna być realizowania w sposób mieszany, uwzględniający psychoterapię indywidualną oraz grupową, z zachowaniem minimum cotygodniowej częstotliwości.
Bardzo często niezbę...