Konieczność zapewnienia świadczeń pomocy społecznej a niezdolność strony do składania świadomych oświadczeń woli

Stan wyłączający świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli, o którym mowa w przepisie art. 82 k.c. nie może być rozumiany dosłownie, wobec czego nie musi oznaczać całkowitego zniesienia świadomości. Wystarczy istnienie takiego stanu, który oznacza brak rozeznania, niemożność rozumienia posunięć własnych i posunięć innych osób oraz niezdawanie sobie sprawy ze znaczenia i skutków własnego postępowania. Nie jest też wymagane, by nastąpił zupełny zanik świadomości. Decydujące znaczenie ma zmniejszenie udziału świadomości w postępowaniu człowieka, stopnia zaburzenia czynności psychicznych w momencie składania oświadczenia woli.

Zasadą wynikającą z przepisu art. 102 ust. 1 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t.j.: Dz. U. 
z 2017 r., poz. 1769 z późn. zm.) jest to, że świadczenia z pomocy społecznej są udzielane na wniosek osoby zainteresowanej, jej przedstawiciela ustawowego albo innej osoby, za zgodą osoby zainteresowanej lub jej przedstawiciela ustawowego.

Przepis art. 102 ust. 2 ustawy o pomocy społecznej stanowi co prawda, że pomoc społeczna może być udzielana z urzędu, jednakże zgodnie z przepisem art. 61 § 2 ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (t.j.: Dz. U. z 2017 r., poz. 1257 z późn. zm.) organ, po wszczęciu z urzędu postępowania, obowiązany jest uzyskać na to zgodę strony w toku postępowania, a w razie nieuzyskania zgody – postępowanie umorzyć. Jak wynika z powyższego, świadomość składanych oświadczeń woli jest niezbędna do prawidłowego wszczęcia postępowania w sprawach świadczeń z pomocy społecznej. Jeżeli bowiem świadomości tej nie ma, strona postępowania powinna być zastępowana przez osobę trzecią. 

Wywiad środowiskowy 

Problem powyższy ma swoje konsekwencje jeżeli chodzi o dalszy tok postępowania w sprawie przyznania świadczenia z pomocy społecznej. Zgodnie z przepisem art. 106 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej (z wyjątkami określonymi w art. 106 ust. 2 i art. 53a ust. 2 ustawy o pomocy społecznej), przyznanie świadczeń z pomocy społecznej następuje w formie decyzji administracyjnej. Przy czym, zgodnie z przepisem art. 106 ust. 4 ustawy o pomocy społecznej, decyzję administracyjną o przyznaniu lub odmowie przyznania świadczenia, z wyjątkiem decyzji o odmowie przyznania biletu kredytowanego oraz decyzji w sprawach cudzoziemców, o których mowa w art. 5a ustawy, wydaje się po przeprowadzeniu rodzinnego wywiadu środowiskowego. Zasady przeprowadzenia wywiadu środowiskowego określają przepisy art. 107 ustawy o pomocy społecznej oraz rozporządzenia Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 sierpnia 2016 r. w sprawie rodzinnego wywiadu środowiskowego (t.j.: Dz. U. z 2017 r., poz. 1788). Przepis art. 107 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej stanowi, że rodzinny wywiad środowiskowy przeprowadza się u osób i rodzin korzystających lub ubiegających się o świadczenia z pomocy społecznej w celu ustalenia ich sytuacji osobistej, rodzinnej, dochodowej i majątkowej. Z uwagi na treść tego przepisu – świadomy udział strony jest wręcz niezbędny, co znajduje także odzwierciedlenie w przepisie § 2 rozporządzenia w sprawie rodzinnego wywiadu środowiskowego, gdzie w ust. 4 uregulowano, iż pracownik socjalny, przeprowadzając wywiad, bierze pod uwagę indywidualne cechy, sytuację osobistą, rodzinną, dochodową i majątkową osoby samotnie gospodarującej lub osób w rodzinie, mogące mieć wpływ na rodzaj i zakres przyznawanej im pomocy. Wszystkie te okoliczności mogą być ustalone, co do zasady, przy świadomym udziale osoby, w stosunku do której prowadzone jest postępowanie o udzielenie świadczenia z pomocy społecznej. Problem jednak jest wtedy, gdy osoba, która ma być objęta świadczeniami z pomocy społecznej, nie ma dostatecznej świadomości pozwalającej na przyjęcie, że składane przez nią oświadczenia (o ile w ogóle oświadczenia takie mogą być złożone) nie są obarczone wadą powodującą ich nieważność. 

Możliwości dalszego postępowania

Po stronie organu istnieją w takiej sytuacji dwie możliwości. Pierwsza z nich to zawieszenie z urzędu postępowania administracyjnego na podstawie art. 97 § 1 pkt 4 Kodeksu postępowania administracyjnego (rozpatrzenie sprawy i wydanie decyzji zależy od uprzedniego rozstrzygnięcia zagadnienia wstępnego przez inny organ lub sąd – np. do czasu ustanowienia opiekuna prawnego lub kuratora, co wiąże się wpierw z koniecznością ubezwłasnowolnienia). Druga z nich to kontynuowanie postępowania, przy zastosowaniu normy zawartej w przepisie art. 68 § 2 Kodeksu postępowania administracyjnego – tj. omówienie braku podpisu w kwestionariuszu wywiadu środowiskowego. 
Zastosowanie pierwszej z możliwości, jakkolwiek zgodnej z prawem, w praktyce oznacza pozostawienie osoby bez świadczeń z pomocy społecznej na wiele miesięcy. Skorzystanie z drugiej możliwości otwiera drogę do udzielenia świadczeń z pomocy społecznej, zwłaszcza takich, których udzielenie jest konieczne do zabezpieczenia niezbędnych potrzeb (art. 3 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej). Należy wskazać w tym miejscu, że rodzinny wywiad środowiskowy stanowi swoiste postępowanie dowodowe, a ponieważ sporządzany jest na urzędowym formularzu, stanowi jednocześnie protokół w rozumieniu Kodeksu postępowania administracyjnego. Protokół ten ma charakter dokumentu urzędowego, do którego stosuje się przepisy art. 68 § 1 i 2 k.p.a. (por. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 14 października 2015 r. sygn. akt: I OSK 700/14). Co do zasady więc, protokół (wywiad) sporządza się tak, aby z niego wynikało, kto, kiedy, gdzie i jakich czynności dokonał, kto i w jakim charakterze był przy tym obecny, co i w jaki sposób w wyniku tych czynności ustalono i jakie u...