Dziecko w sytuacji rozwodu – problemy emocjonalne i osłabione więzi rodzicielskie

Skala tego zjawiska sprawia, że w codziennej pracy wykonywanej przez pracownika socjalnego kluczowa jest wiedza na temat możliwych emocjonalnych problemów dzieci i młodzieży związanych z rozwodem rodziców, a także umiejętność odróżnienia reakcji mieszczących się w szeroko rozumianej normie od zachowań wskazujących na pogłębione zaburzenia. Celem niniejszego artykułu jest wskazanie na typowe problemy emocjonalne dzieci i młodzieży, będące skutkiem rozwodu na różnych etapach ich rozwoju oraz wskazanie na możliwości pomocy i wspierania dzieci w tej trudnej życiowo sytuacji.

Dziecko w rodzinie – rola przywiązania

Podstawą rozumienia dalszych etapów rozwoju dziecka i nastolatka jest uwzględnienie roli najbliższego otoczenia w prawidłowym rozwoju. Dziecko przychodząc na świat jest bezbronne i całkowicie zależne od otoczenia – zarówno fizycznie, jak i psychicznie. Autor teorii przywiązania, psychiatra i psychoanalityk John Bowlby uważał, że dziecko rodzi się z biologiczną predyspozycją do wiązania się z opiekunem, realizując potrzeby bezpieczeństwa, bliskości i przetrwania. Reagując na potrzeby dziecka (matka lub inny opiekun) wytwarza z tym konkretnym dzieckiem szczególną więź, która ulega procesowi uwewnętrznienia – tworzy tzw. wewnętrzny model operacyjny. Bowlby wraz ze współpracownikami (M. Ainsworth) wyróżnił kilka typów przywiązania, zebranych w tabeli 1.
 

Tab. 1. Typy przywiązania

Typ przywiązania	Opis
Ufny, bezpieczny	Dziecko uspokaja się po powrocie matki, w sytuacji stresowej szuka wsparcia i opieki u innych; matka stanowi „bezpieczną bazę”
Lękowo-unikający	W sytuacji nieobecności matki dziecko przejawia niewielkie objawy stresu, a po powrocie matki nie dąży do ponownej bliskości; matka niedostatecznie dobrze „dostrojona” do potrzeb dziecka; dziecko minimalizujące swoje potrzeby
Lękowo-ambiwalentny	Silny stres w sytuacji rozłąki i brak uspokojenia się po powrocie opiekuna; zdenerwowanie, agresja; opiekun wpada w panikę, niestabilny, nadmiernie się przejmujący; dziecko pozostawione samo sobie ze swoim trudnymi stanami emocjonalnymi
Zdezorganizowany	Dziecko poszukuje bliskości z matką w sposób chaotyczny, dziwaczny, nieadekwatny, w sytuacji stresu uruchamia procesy psychopatologiczne (np. dysocjację); opiekun, który stanowi bezpośrednie zagrożenie dla dziecka (przemoc, maltretowanie), brak bezpiecznej bazy, brak umiejętności samouspokojenia

Każdy z opisanych stylów przywiązania ma na celu za wszelką cenę utrzymać relację przywiązaniową, nawet kosztem emocjonalnych trudności i problemów. 
Co oznacza to w praktyce? Większość dzieci wychowywana w przewidywalnych, bezpiecznych środowiskach, z dostępnością opiekuna, który zwraca uwagę na ich stany wewnętrzne, prawidłowo je odzwierciedla i zaspokaja – wykształca bezpieczny styl przywiązania, który stanowi istotny „zasób” dla dalszego życia psychicznego jednostki.

Typ przywiązania a zdolność do radzenia sobie z sytuacją rozwodu

Dzieci wychowywane przez dostępnego, dającego poczucie oparcia opiekuna w sposób naturalny doświadczają ukojenia smutku, możliwości przyjęcia złości i innych trudnych uczuć. Jest to możliwe z tego powodu, że opiekun współtworzący bezpieczną więź wspomaga proces nazywany mentalizowaniem.
Mentalizowanie to umiejętność myślenia o stanach wewnętrznych swojego umysłu, jak i umysłu innych ludzi; to zdolność „dostrzegania siebie z zewnątrz, a innych od wewnątrz”.
Dziecko przebywające z „bezpiecznym” opiekunem zyskuje zdolność do wewnętrznego porządkowania trudnych emocji i doświadczeń w sposób konstruktywny; dzieci z pozabezpiecznym typem przywiązania zazwyczaj nie radzą sobie z trudnymi emocjami i doświadczeniami, co może skutkować (obok innych czynników) częstszym występowaniem różnych zaburzeń emocjonalnych i psychicznych.
Jak te informacje odnoszą się do zjawiska rozwodu? Rozwód z perspektywy dziecka jest sytuacją niezwykle trudną i mimo tego, że może przynieść pozytywne rezultaty, wiąże się z emocjonalnym cierpieniem i utratą poczucia bezpieczeństwa. Mimo że większość dzieci dostosowuje się do zmiany i wykazuje zdrowe wzorce przystosowania się, istnieją długoterminowe reakcje na rozwód, które wpływają na dalsze życie jednostki (niewiele dzieci ocenia rozwód pozytywnie nawet po 20 latach; Schaffer, Kipp, 2012). Co istotne, nawet dziecko z bezpiecznym typem więzi, otoczone dobrą opieką może przejawiać różne trudności będące skutkiem rozwodu. Dzieci z pozabezpiecznym typem więzi poradzą sobie prawdopodobnie gorzej, przejawiając bardziej rozległe i długotrwałe zmiany w zachowaniu.
 

Co istotne z perspektywy praktyka, rodziców należy wspierać przede wszystkim w utrzymywaniu postawy myślenia u umyśle dziecka, czyli właśnie mentalizowania.
 

Tab. 2. Co jest pomocne rodzicowi w mentalizowaniu? Opracowano na podstawie: Cooper, Redfern, 2016

Co pomaga w rodzicielskim mentalizowaniu?

Świadomość własnego stanu umysłu – własnych odczuć, myśli i wyobrażeń – ciekawość rodzica w tym zakresie („Co czuję w tym momencie? Co sprawiło, że czuję to akurat teraz? Co myślę na ten temat?”). Świadomość „czynników wyzwalających” trudne reakcje emocjonalne i zachowanie rodzica (szczególny typ sytuacji, ton głosu dziecka, uwagi otoczenia). Rozumienie wpływu czynników utrudniających mentalizowanie: zmęczenia, przebywania pod wpływem środków psychoaktywnych, przytłoczenia aktualnymi sytuacjami życiowymi; zwracanie się po pomoc, gdy jest to dla rodzica potrzebne.

By myśleć o tym, co przydarza się dziecku w sytuacji rozwodu, należy dysponować „wolnymi zasobami” – uwagą, spokojem, otwartością na to, co komunikuje dziecko. Nietrudno zauważyć, że w sytuacji rozwodu jest to coś, czego zazwyczaj rodzicom brakuje. Zaabsorbowanie własnymi myślami, obawami o przyszłość, sprawia, że bardzo często nawet dwójka rodziców nie poświęca uwagi dziecku. Próby wskazywania na to, że poza rozstaniem dwójki dorosłych ludzi w całej sytuacji uczestniczy młody człowiek wymagający prowadzenia i opieki to próba odwołania się do „dorosłej części” rodzica, którą należy jak najczęściej akcentować i przywoływać.

Osłabione więzi rodzicielskie – rozwód z perspektywy rodzica

Rozwód jest zazwyczaj efektem końcowym długiego konfliktu małżeńskiego, którego przyczyny tylko na pierwszy rzut oka są powtarzalne (niezgodność charakterów, zdrada małżeńska, brak porozumienia w sposobie opieki nad dziećmi). Dla każdego z małżonków zazwyczaj doświadczenie to jest pierwszorazowe i wyjątkowo trudne, bywa przeżywane w kategoriach osobistej porażki, nawet w sytuacjach, gdy występowała przemoc i rozwód jest spostrzegany jako wyzwolenie od oprawcy, partnerzy mogą przeżywać mocno ambiwalentne uczucia.
Autorzy (Grzegorzewska i in., 2020) wskazują na różne fazy procesu rozwodowego, pozwalające ustalić, na jakim etapie znajduje się związek zmierzający do rozwodu. Tabela 3 prezentuje opis poszczególnych faz, wraz z uwzględnieniem propozycji oddziaływań na danym etapie oraz zwróceniem uwagi na stan świadomości i uczuć dziecka.
 

Tab. 3. Fazy procesu rozwodowego

Etap	Opis
Przeddecyzyjny	Rosnąca dyssatysfakcja ze związku małżeńskiego, brak efektywnych działań zmierzających do rozwiązania kryzysu w związku. Propozycja oddziaływań: reagowanie na silne konflikty małżeńskie – zauważanie, komentowanie, zachęta do skorzystania z profesjonalnej pomocy (terapia par). Świadomość i uczucia dziecka: zazwyczaj dziecko nie jest w pełni świadome oddalania się rodziców (duże różnice indywidualne w tym względzie)
Decyzyjny	Jedna ze stron podejmuje decyzję o rozwodzie, faza jawna (zazwyczaj najbliższa rodzina), poczucie zawodu i niepewności. Propozycje oddziaływań: reagowanie w sytuacjach pogorszenia konfliktu małżeńskiego (groźby, przemoc itd.), doradztwo prawne; zwrócenie uwagi na stan psychiczny dziecka i konsultacja specjalistyczna, gdy jest to wskazane. Świadomość i uczucia dziecka: wzrost lęku o przyszłość, zagubienie, smutek z powodu rozpadu rodziny, tęsknota za wspólnymi doświadczeniami w rodzinie
Negocjacji	Próba ustalenia, jak ma funkcjonować opieka nad dzieckiem/dziećmi, kwestie widzeń, kwestie finansowe; pojawiają się czasem rozpaczliwe próby ratowania rodziny (teściowe, przyjaciele, dzieci). Propozycje oddziaływań: w sytuacjach trudnych – mediacje, wskazanie na rolę dojrzałego rozwiązania konfliktu na dalszy dobrostan dzieci. Świadomość i uczucia dziecka: mogą się pojawiać różne objawy dzieci, podświadomie zmierzające do ponownego integrowania rodziców (objawy psychosomatyczne, trudności szkolne) – tutaj często potrzeba konsultacji specjalistycznej (psychiatra, psychoterapeuta)
Ponownej równowagi	Etap osiągany najpóźniej, pogodzenie się ze zmianami, zaangażowanie i zaakceptowanie nowych ról, kształtowanie nowych stylów życia, ponowna stabilizacja i określenie granic

W każdym z etapów procesu rozwodowego należy się liczyć z faktem, że rodzic będzie przejawiał znaczące zmiany w przeżywaniu i zachowaniu. W pewnym uproszczeniu można założyć, że znaczące zmiany w zachowaniu i przeżywaniu rodzica, jeżeli są przejściowe, można zaliczyć do tak zwanych zaburzeń adaptacyjnych (utrzymują się od jednego do sześciu miesięcy). Istnieje wyraźny związek tych zaburzeń ze zdarzeniem trudnym (rozwód), objawy są zróżnicowane (objawy depresyjno-lękowe, problemy ze snem, drażliwość, bezradność, niepokój); większość tych zaburzeń samoistnie ustępuje.
Więcej znaków zapytania pojawia się, gdy rodzic przejawia wyraźne zmiany w zachowaniu, które dla jego otoczenia bywa znaczącym odstępstwem od normy (tutaj bardziej wiarygodnymi świadkami są osoby z rodziny inne niż współmałżonek). Zdarza się, że rozwód jest czynnikiem pogłębiającym już obecne zaburzenie, bywa również czynnikiem wyzwalającym poważniejsze zaburzenia psychiczne.
 

Zakłócone formy opieki nad dzieckiem związane z rozwodem

Gdy dochodzi do ustalenia opieki nad dziećmi, rodzice próbują się odnaleźć we wciąż nowej rzeczywistości. Niestety, zazwyczaj początek ich funkcjonowania jako „rodziców osobno” jest trudny i pełen niewygasłych jeszcze waśni, co skutkuje nieraz wciąganiem dziecka w konflikt. Tabela 4 prezentuje nieodpowiednie formy opieki nad dzieckiem, często spotykane u rodziców rozwodzących się, przejawiających brak odpowiedniej dojrzałości i przepracowania skutków rozwodu.
 

Tab. 4. Błędy popełniane w opiece nad dzieckiem przez rodziców w trakcie rozwodu. (za: Grzegorzewska i in. 2020)

Rodzaj zakłócenia	Opis
Instrumentalizacja dziecka	Wykorzystywanie dziecka do walki rodziców między sobą, dziecko staje się „kartą przetargową” w sądzie, „przekaźnikiem” wiedzy na temat tego, co dzieje się u eksmałżonka; obecność tego zakłócenia znacząco wpływa na występowanie zaburzeń emocjonalnych w dorosłości
Syndrom oddzielenia od opiekuna (alienacja)	Zaangażowanie dziecka w nieuzasadnione lub przesadne krytykowanie, oskarżanie i potępianie jednego rodzica pod wpływem manipulacji drugiego; wikłanie dziecka w koalicję z jednym z rodziców (czasami stosowane przez obydwu rodziców)
Przemoc wobec dziecka	Zamierzone działanie wobec dziecka, które powoduje cierpienie, naruszenie praw i dóbr osobistych; na etapie rozwodu głównie przemoc psychiczna
Parentyfikacja	Sytuacja odwrócenia ról w rodzinie, gdzie dziecko rozwodzących się rodziców zaczyna pełnić funkcje, które przypisane są osobie dorosłej; dochodzi do deprywacji praw dziecka i jego potrzeb; częste formy – opieka nad rodzicem (emocjonalna, egzystencjalna); w przyszłości – bardzo duże prawdopodobieństwo problematyki depresyjnej

Częste trudności dzieci na różnym etapie rozwoju związane z rozwodem rodziców

W tej części zostaną przedstawione typowe problemy dzieci na różnym etapie rozwoju, mogące być skutkiem sytuacji emocjonalnej panującej w rodzinie, w której dochodzi do rozwodu.

Dziecko w wieku 0–3
W przypadku najmłodszych dzieci znaczna część trudności dzieci ma związek z jakością matczynej opieki. Biorąc pod uwagę informacje przedstawione w poprzedniej części artykułu (rola przywiązania i mentalizacji), zazwyczaj to matka jest osobą odpowiedzialną nie tylko za bezpośrednią opieką nad dzieckiem, karmienie, ale i za regulowanie dziecka w jego trudnych, niemowlęcych emocjach.
Stan emocjonalny matki (rozdrażnienie, smutek, złość) związany z rozwodem może znacząco utrudniać zajęcie się dzieckiem, odzwierciedlanie jego stanów emocjonalnych, bycie w kontakcie z jego wrażliwymi potrzebami. Bezpośrednie skutki takiego braku mogą nie być natychmiastowo widoczne, ale mogą skutkować problemami pozornie niezwiązanymi z jakością relacji matka-dziecko: problemami z karmieniem, trudnością w usypianiu dziecka, stanami silnego pobudzenia emocjonalnego dziecka.
Według różnych koncepcji rozwojowych, dzieci do dwóch lat wykształcają przywiązanie głównie do matki, dlatego zaleca się, by w tym czasie dzieci przebywały razem z matką, nawet przy wysokich kompetencjach rodzicielskich ojca (Emery, 2018). Dla dzieci w tym wieku wielkie znaczenie ma stałość: opiekuna, miejsca, rozkładu dnia, rozkładu posiłków. Dlatego zaleca się, by tak małe dzieci spędzały noce u matki.
Wskazówki praktyczne:

• Zwróć uwagę na stan emocjonalny matki (nastrój, drażliwość);
• Zwróć uwagę, czy czerpie radość z kontaktu z dzieckiem, czy poświęca mu uwagę i zainteresowanie, mówi do niego „matczynym” głosem;
• Konsultacje na tym etapie: pediatra (problemy dziecięce), psycholog dziecięcy (zazwyczaj po lekarzu).

Dziecko w wieku 3–6 (wiek przedszkolny)
Dzieci w tym wieku nadal w olbrzymiej mierze potrzebują bezpieczeństwa i przewidywalności w opiece, zdolne są jednak do dłuższych okresów rozłąki. Ze względu na rozwój poznawczy i emocjonalny są w większej mierze świadome procesów zachodzących między rodzicami (głównie emocjonalnie), dlatego są szczególnie czułe na konflikty między nimi. Każda sytuacja przekazania dziecka bywa okazją do prób „łączenia” rodziców, nieraz rozdzierających scen przekazania, z którymi większość rodziców sobie zdecydowanie nie radzi.
Pod względem emocjonalnym należy pamiętać, że dzieci wychowywane w pełnej rodzinie są bardziej świadome istnienia pary rodziców jako takiej, co uruchamia procesy rywalizacji o uwagę, dążenie do relacji jeden na jeden z rodzicem. Bardzo często zaczyna to uruchamiać procesy rywalizacji o dziecko, w przypadku mniej świadomych rodziców przejawiające się w formie pokazywania, kto jest „lepszym rodzicem”. Nadzwyczaj często rodzice przestają wtedy współpracować, ustalając wspólny plan wychowawczy, a skupiają się na zapewnieniu jak najlepszego czasu jeden na jeden z dzieckiem...