Osobowość bierno-agresywna – mechanizmy zachowania i możliwe interwencje

W nowej klasyfikacji zawarte będą wiodące cechy i wzorce osobowości, a kodami cyfrowymi będzie określane ich natężenie. Zabieg ten w uzasadnieniu twórców najnowszej rewizji związany jest między innymi z tym, że rzadko można dostrzec „czyste” zaburzenie osobowości, a dotychczasowa nomenklatura diagnostyczna wpisała się w kulturę potocznego języka, nadając pejoratywne znaczenia osobom i stygmatyzując określeniami, np. „narcystyczna”. Zabieg ten wydaje się też korzystny z uwagi na możliwość spojrzenia na klienta z szerszej perspektywy, kładąc większy nacisk na mechanizmy objawowe, a nie na syndrom.
W związku z tym również na poniższą pracę należy spojrzeć jako na prezentację mechanizmów zachowań bierno-agresywnych i zbiór wskazówek do pracy z nimi. Tym samym zachęcam Czytelnika do rozumienia zaburzeń osobowości (w tym poniżej opisanych) jako mechanizmów występujących w określonej funkcji i będących manifestacją różnorodnych doświadczeń, w odróżnieniu od postrzegania tych zachowań jako manifestacji stałych cech.

Charakterystyka osobowości bierno-agresywnej

Doświadczenia terapeutyczne wskazują na istnienie u szerokiej grupy klientów z zaburzeniami osobowości (20–30% populacji) silnej komponenty bierno-agresywnych wzorców reagowania, gdzie dominujący wzorzec można ująć w pojęcia „opór” i „upór”. Bierno-agresywne zachowania cechują się postawą opozycyjną przy jednoczesnej silnej potrzebie uzyskania aprobaty ze strony ważnych osób. W retoryce tych osób dominuje ambiwalentny przekaz: z jednej strony potrzebują uznania i akceptacji, a z drugiej mają pragnienie posiadania wyraźnie zaznaczonej niezależności. Próba rozwiązania tej ambiwalencji skutkuje manifestowaniem biernych zachowań (nieodpowiadanie na potrzeby, działanie w kontrze do tych potrzeb, niedostrzeganie i pomijanie uczuć) wobec innych i chęcią podporządkowania sobie relacji. Ryzyko utraty autonomii, z reguły wyimaginowanej, często powoduje opór sprowadzający się do prób dewaluowania relacji. Towarzyszy tej strategii silne napięcie emocjonalne, z wyraźną komponentą złości, obawa przed odrzuceniem oraz tłumienie gniewu.
Osoby z tą strukturą często szukają prestiżowych zajęć. Pociągają je osoby silne, starają się udowadniać swoją przewagę, rywalizować, konfrontować, przy jednoczesnej silnej potrzebie wsparcia, zaangażowania w relację. W uproszczeniu – dominuje pragnienie bliskości i lęk przed utratą kontroli i przejęcia jej przez innych. Potrzeba pozornej autonomii rodząca opór przeplata się z obawą o utratę aprobaty.
Zachowania dominujące w strukturze osobowości bierno-agresywnej: niedotrzymywanie umów i zobowiązań, zdrady, obawa przed odwetem, często prowadzące do zachowań destrukcyjnych, autoagresywnych, które służą odreagowaniu lęku, gniewu. Bierna agresja może towarzyszyć osobom osamotnionym, uzależnionym, posiadającym trudności z utrzymywaniem wartościowych relacji.
Umiejętności słabo rozwinięte w bierno-agresywnym wzorcu osobowości:: umiejętność asertywnej komunikacji, współp...