Zwrot wydatków poniesionych na świadczenia z pomocy społecznej po śmierci klienta w świetle przepisu art. 96 ustawy o pomocy społecznej

Zgodnie z przepisem art. 96 ust. 1 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t.j. Dz. U. z 2020 r., poz. 1876 z późn. zm.), obowiązek zwrotu wydatków poniesionych na świadczenia z pomocy społecznej spoczywa na:

1. osobie i rodzinie korzystającej ze świadczeń z pomocy społecznej,
2. spadkobiercy osoby, która korzystała ze świadczeń z pomocy społecznej – z masy spadkowej,
3. małżonku, zstępnych przed wstępnymi osoby korzystającej ze świadczeń z pomocy społecznej – jedynie w przypadku, gdy nie dokonano zwrotu wydatków zgodnie z pkt 1 i 2, w wysokości przewidzianej w decyzji dla osoby lub rodziny korzystającej ze świadczeń z pomocy społecznej.

Analiza ustawowych unormowań

Analiza przywołanego na wstępie przepisu prowadzi do wniosku, że zamieszczono w nim kolejność osób zobowiązanych do ponoszenia odpłatności za przyznane świadczenie z pomocy społecznej. W pierwszej kolejności obowiązek ten spoczywa na samym zainteresowanym, a zatem na osobie, której przyznano świadczenie z pomocy społecznej (korzystający ze świadczeń). W drugiej kolejności przedmiotowy obowiązek spoczywa na spadkobiercach osoby, która korzystała ze świadczeń pomocy społecznej, przy czym spadkobiercy obowiązani są do zwrotu wydatków z tytułu korzystania ze świadczeń z pomocy społecznej jedynie z masy spadkowej. W ostatniej kolejności obowiązek zwrotu spoczywa na małżonku, zstępnych przed wstępnymi osoby korzystającej z pomocy społecznej.
Z treści analizowanego unormowania wynika, że uregulowanie zawarte w punkcie 2 przepisu art. 96 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej ma zastosowanie jedynie wówczas, gdy nie dokonano zwrotu wydatków w oparciu o unormowanie zawarte w przepisie art. 96 ust. 1 pkt 1 ustawy o pomocy społecznej, a osoba zobowiązana do zwrotu wydatków zmarła. Natomiast zgodnie unormowaniem zawartym w przepisie art. 96 ust. 1 pkt 3 ustawy o pomocy społecznej, obowiązek zwrotu spoczywa na małżonku, zstępnych przed wstępnymi osoby korzystającej ze świadczeń z pomocy społecznej – jedynie w przypadku, gdy nie dokonano zwrotu wydatków zgodnie z zasadami określonymi w przepisie art. 96 ust. 1 pkt 1 i 2 ww. ustawy, w wysokości przewidzianej w decyzji dla osoby lub rodziny korzystającej ze świadczeń z pomocy społecznej. Przywołana treść przepisu art. 96 ust. 1 pkt 3 ww. ustawy wskazuje na jego subsydiarny charakter. Ma on zastosowanie bowiem wyłącznie wówczas, gdy nie jest możliwy zwrot wydatków na świadczenia z pomocy społecznej przez zobowiązanego i spadkobierców z masy spadkowej. W konsekwencji z omawianego uregulowania wynika, że zawiera ono trzy odrębne sytuacje, które wyznaczają krąg osób zobowiązanych do zwrotu wydatków na świadczenia z pomocy społecznej, a mianowicie zobowiązanego, spadkobierców i osoby wymienione w przepisie art. 96 ust. 1 pkt 3 ww. ustawy, tj. małżonka, a następnie zstępnych przed wstępnymi osoby korzystającej ze świadczeń z pomocy społecznej. Należy dodatkowo wskazać w tym miejscu, że między uregulowaniem zawartym w pkt 2 i pkt 3 art. 96 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej może zachodzić zbieżność, gdyż osoby wymienione w pkt 3 będą w znakomitej większości przypadków spadkobiercami osoby zobowiązanej. Oznacza to, że spadkobiercy zobowiązani są do zwrotu wydatków z dwóch różnych tytułów raz jako spadkobiercy, a innym razem jako współmałżonek, zstępni czy wstępni, przy czym jeżeli występują jako spadkobiercy to ich obowiązek ograniczony jest do masy spadkowej, natomiast w przypadku unormowania przewidzianego art. 96 ust. 1 pkt 3 ustawy o pomocy społecznej nałożony na nich obowiązek związany jest z ich sytuacją finansową, gdyż w myśl art. 96 ust. 2 ustawy wydatki na usługi, pomoc rzeczową, zasiłki na ekonomiczne usamodzielnienie, zasiłki okresowe i zasiłki celowe przyznane pod warunkiem zwrotu, podlegają zwrotowi w części lub całości, jeżeli dochód na osobę w rodzinie osoby zobowiązanej do zwrotu wydatków przekracza kwotę kryterium dochodowego. Tym samym obok ustalenia kręgu osób zobowiązanych do zwrotu wydatków poniesionych na świadczenia z pomocy społecznej istotnym jest również ustalenie, czy osoby te są w stanie realizować ten obowiązek, a zatem, czy ich sytuacja bytowa i dochodowa umożliwia ponoszenie tego obowiązku, ponieważ osoby, których dochód nie przekracza kryterium dochodowego uprawniającego do ubiegania się o świadczenie z pomocy społecznej są zwolnione z obowiązku zwrotu przedmiotowych wydatków. W związku z tym, organ, prowadząc postępowanie w omawianym zakresie, obowiązany jest z jednej strony ustalić osobę zobowiązaną do zwrotu wydatków na świadczenia z pomocy społecznej, a zarazem możliwość ponoszenia przez nią tego obowiązku, a zatem czy nie występuje przesłanka negatywna w przywołanym wyżej art. 96 ust. 2 ustawy o pomocy społecznej1.

Szczególna sytuacja spadkobierców

Jak wynika z powyższego, spadkobiercy mogą być zobowiązani do zwrotu wydatków z dwóch różnych tytułów. Raz jako spadkobiercy, a innym razem jako współmałżonek, zstępni czy wstępni, przy czym jeżeli występują jako spadkobiercy, to ich obowiązek ograniczony jest do masy spadkowej, natomiast w przypadku unormowania przewidzianego art. 96 ust. 1 pkt 3 ustawy o pomocy społecznej, nałożony na nich obowiązek związany jest z ich sytuacją finansową, gdyż w myśl art. 96 ust. 2 ustawy o pomocy społecznej, wydatki na usługi, pomoc rzeczową, zasiłki na ekonomiczne usamodzielnienie, zasiłki okresowe i zasiłki celowe przyznane pod warunkiem zwrotu podlegają zwrotowi w części lub całości, jeżeli dochód na osobę w rodzinie osoby zobowiązanej do zwrotu wydatków przekracza kwotę kryterium dochodowego. Tym samym obok ustalenia kręgu osób zobowiązanych do zwrotu wydatków poniesionych na świadczenia z pomocy społecznej, istotnym jest również ustalenie, czy osoby te są w stanie realizować ten obowiązek, a zatem, czy ich sytuacja bytowa i dochodowa umożliwia ponoszenie tego obowiązku, ponieważ osoby, których dochód nie przekracza kryterium dochodowego uprawniającego do ubiegania się o świadczenie z pomocy społecznej są zwolnione z obowiązku zwrotu przedmiotowych wydatków2. 
 

Ponadto za przyjęciem, że małżonek, zstępni oraz wstępni są zobowiązani do pokrycia wydatków za świadczenia z pomocy społecznej dopiero po bezskutecznym ich dochodzeniu od osoby korzystającej ze świadczeń i od spadkobierców takiej osoby, przemawiają także obowiązujące rozwiązania w zakresie alimentacji, które mają swoje unormowanie w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym3.

Koszty pogrzebu

Na zakończenie analizy unormowań zawartych w przepisie art. 96 ustawy o pomocy społecznej należy wskazać, że ust. 3 tego przepisu zawiera specjalną zasadę ustalania źródła zwrotu wydatków, wskazując, że wydatki poniesione przez organ gminy na pokrycie kosztów pogrzebu dochodzone są z zasiłku pogrzebowego, a jeżeli zasiłek taki nie przysługuje – z masy spadkowej. Przepis ten obliguje zatem gminę, która poniosła koszty pogrzebu do ustalenia w pierwszej kolejności, czy zmarłemu przysługiwał zasiłek pogrzebowy4. 
 

Dalsze regulacje

Zgodnie z przepisem art. 104 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej, należności z tytułu wydatków na świadczenia z pomocy społecznej podlegają ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, przy czy...