Kiedy klient marnotrawi świadczenia

Otóż pojęcie marnotrawienia przez klienta przyznanych świadczeń występuje w takich ustawach jak: ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t.j.: Dz. U. z 2020 r., poz. 1876), ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (t.j.: Dz. U. z 2020 r., poz. 111), ustawa z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (t.j.: Dz. U. z 2020 r., poz. 808 z późn. zm.) czy też ustawa z dnia 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci (t.j.: Dz. U. z 2019 r., poz. 2407).

Generalnie rzecz ujmując, marnotrawienie łączy się z koniecznością zastosowania określonych sankcji przewidzianych ww. przepisami, takimi jak:

• ograniczenie świadczeń, odmowa ich przyznania albo przyznanie pomocy w formie świadczenia niepieniężnego (art. 11 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej);
• przekazywanie należnego osobie świadczenia rodzinnego w całości lub w części w formie rzeczowej lub w formie opłacania usług (art. 17a ustawy o świadczeniach rodzinnych);
• przekazywanie należnego osobie świadczenia z funduszu alimentacyjnego, w całości lub w części w formie rzeczowej (art. 10 ust. 4 ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów);
• przekazywanie należnego osobie świadczenia wychowawczego w całości lub w części w formie rzeczowej lub w formie opłacania usług (art. 9 ustawy o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci).

Kiedy mówimy o marnotrawieniu?

Przystępując do analizy przepisów dotyczących realizacji świadczenia, w formie innej niż wypłata gotówki „do rąk” osoby uprawnionej, z punktu widzenia przeprowadzenia postępowania dowodowego mającego na celu wykazanie zaistnienia ustawowych przesłanek marnotrawienia świadczenia – należy wpierw ustalić, co oznacza to pojęcie.

Udowodnienie sytuacji pozwalającej na przyjęcie, że w danym przypadku mamy do czynienia z marnotrawieniem przyznanego świadczenia, wymagać będzie ze strony organu realizującego świadczenie przedsięwzięcia takich działań czy też czynności, które odpowiadać będą sformułowanej w Kodeksie postępowania administracyjnego zasadzie prawdy obiektywnej (art. 7 k.p.a.).

Według Słownika języka polskiego, „marnotrawić” oznacza tyle co „wykorzystywać w sposób nieprzynoszący korzyści”¹ Odnosząc definicję słownikową do celu ww. ustaw – za marnotrawienie środków finansowych przyznawanych na ich podstawie uznać należy takie ich wykorzystywanie, które z obiektywnego punktu widzenia nie przyniesie korzyści ich odbiorcy. Przykładem takiej sytuacji jest przeznaczanie przyznanego świadczenia na zakup np. alkoholu. Problem polega jednak na tym, że z punktu widzenia przepisów ww. ustaw oraz przepisów ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. 

Kodeks postępowania administracyjnego (t.j.: Dz. U. z 2020 r., poz. 256 z późn. zm.), udowodnienie sytuacji pozwalającej na przyjęcie, że w danym przypadku mamy do czynienia z marnotrawieniem przyznanego świadczenia, wymagać będzie ze strony organu realizującego świadczenie przedsięwzięcia takich działań czy też czynności, które odpowiadać będą sformułowanej w Kodeksie postępowania administracyjnego zasadzie prawdy obiektywnej (art. 7 k.p.a.). Nie budzi bowiem wątpliwości to, że w przypadku zaistnienia marnotrawienia przyznanego świadczenia organ zobowiązany jest zmienić formę realizacji, a nawet, jak w przypadku świadczeń z pomocy społecznej – odmówić ich przyznania. Jednakże fakt taki musi być w sposób jednoznaczny i niebudzący wątpliwości ustalony. Nie będzie wystarczające samo powzięcie wiadomości o okolicznościach uzasadniających przypuszczenie, że doszło do marnotrawienia, lecz konieczne będzie stwierdzenie, a zatem ustalenie faktów, o tym mogących świadczyć oraz wskazanie na czym polega ujemny wpływ tych zdarzeń czy zachowań na aktualną sytuację uprawnionego. Tytułem przykładu można wskazać, że niedopuszczalnym jest czynienie w decyzji administracyjnej ustaleń, iż strona była „pijana przez trzy dni i leżała w rowie”, ze wskazaniem jako dowodu, na podstawie którego takie ustalenie zostało poczynione – informacji udzielonych przez bliżej nieokreśloną osobę w nie wiadomo jakiej formie². Co więcej, w orzecznictwie przeważa stanowisko, zgodnie z którym marnotrawienie lub wydatkowanie niezgodnie z ustawowym celem świadczenia powinno mieć cechę powtarzalności, a nie być zdarzeniem jednorazowym³. Nie jest oczywiście wykluczone zastosowanie przepisów o marnotrawieniu także w odniesieniu do jednorazowych zdarzeń, jednak wymagać to będzie zgromadzenia w trakcie prowadzonego postępowania przekonującego materiału dowodowego oraz adekwatnego do niego uzasadnienia decyzji⁴.

Co jest dowodem?

Wskazane wyżej przykładowo środki dowodowe (przepis nie zawiera bowiem zamkniętego katalogu tych środków) mają przede wszystkim prowadzić do wykazania istnienia danej okoliczności, a nie jej uprawdopodobnienia.

Z przywołanego wyżej przepisu nie wynika bowiem, aby środkiem dowodowym były poszlaki. Oznacza to, że niedopuszczalne jest opieranie na nich ustaleń faktycznych. Organ prowadzi zatem postępowanie wyjaśniające, które ma ocenić czy dana okoliczność została udowodniona.

W innym wypadku dojść może do naruszenia reguł obowiązujących podczas stosowania zasady swobodnej oceny dowodów, a w konsekwencji do wydania wadliwej decyzji, która w toku postępowania odwoławczego zostanie wyeliminowana z obrotu prawnego, a sprawa będzie wymagała ponownego rozpatrzenia przez organ.

Przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego nie hierarchizują w żadnym stopniu jakichkolwiek dowodów. Każdy dowód, jaki może przybliżyć organ prowadzący postępowanie ku prawdzie materialnej, powinien być przeprowadzony⁵. 

Dokumenty prywatne stanowią jedynie dowód tego, że zawarte w nich oświadczenia pochodzą od wystawcy takiego dokumentu. Natomiast nie przesądzają o zgodności zawartych w nich twierdzeń ze stanem faktycznym.

Wiarygodność zawartych w dokumentach prywatnych oświadczeń powinna być oceniana tak samo, jak innych dowodów w sprawie, zgodnie z zasadą swobodnej oceny dowodów wyrażoną w przepisie art. 80 Kodeksu postępowania administracyjnego⁶.

Dokument prywatny nie może zastępować dowodu z zeznań świadka. Nie jest on tożsamy z tym dowodem i to chociażby z tego powodu, że w toku przesłuchania świadka może dojść do ujawnienia mających znaczenie w sprawie okoliczności, wykraczających swoim zakresem poza pisemne oświadczenie. Innymi słowy mówiąc, jeżeli mamy do czynienia z dokumentem prywatnym, w którym zarzuca się komuś marnotrawienie świadczeń, autora takiego dokumentu (o ile jest to możliwe) należy wysłuchać w postępowaniu w charakterze świadka i sporządzić na okoliczność takiego słuchania protokół. Jeżeli bowiem w sprawie organ może skorzystać z dowodów bezpośrednich, to ich zastąpienie dowodami pośrednimi stanowi naruszenie przepisów postępowania – w szczególności art. 7, art. 75, art. 77 § 1 i art. 80 Kodeksu postępowania administracyjnego⁷.

Zeznanie świadka

Zgodnie z przepisem art. 83 § 1 Kodeksu postępowania administracyjnego, nikt nie ma prawa odmówić zeznań w charakterze świadka. Wyjątek od tej reguły (prawo odmowy zeznań) ustanowiony został dla małżonka strony, wstępnych, zstępnych i rodzeństwa strony oraz jej powinowatych pierwszego stopnia, jak również osób pozostających ze stroną w stosunku przysposobienia, opieki lub kurateli. Należy wskazać w tym miejscu, że prawo odmowy zeznań trwa także po ustaniu małżeństwa, przysposobienia, opieki lub kurateli.

W sprawach o marnotrawienie świadczeń często pierwszą informacją dla organu, że istnieje mniej lub bardziej uprawdopodobnione podejrzenie, że może do tego dochodzić jest dokument prywatny (list, donos, zdjęcie). Należy jednak wskazać w tym miejscu, że dokument prywatny stanowi w postę...